Gia Cát Lượng, một nhà chính trị, quân sự kiệt xuất thời Tam Quốc, đã nhiều lần tiến hành Bắc phạt, một chiến lược trọng yếu trong Long Trung đối sách nhằm khôi phục nhà Hán. Tuy nhiên, dù tài năng và quyết tâm cao độ, những chiến dịch này đều không mang lại thành công cuối cùng. Vậy, điều gì đã khiến Gia Cát Lượng thất bại trong các cuộc Bắc phạt, dù ông hiểu rõ những khó khăn?
Chiến lược Bắc phạt, một phần không thể tách rời của Long Trung đối sách, bao gồm việc liên minh với Tôn Quyền ở phía đông và chống lại Tào Ngụy ở phía bắc. Mục tiêu chính của Thục Hán là chiếm các vùng đất phía tây, đặc biệt là Trường An, cố đô của nhà Tây Hán, và là trung tâm phía tây của Tào Ngụy. Việc chiếm được những khu vực này sẽ mang lại cho Thục Hán thêm lãnh thổ, tài nguyên, và một bàn đạp quan trọng để tiến đánh Lạc Dương, kinh đô của Tào Ngụy. Tuy nhiên, con đường Bắc phạt không hề bằng phẳng, mà đầy rẫy những thách thức.
Một trong những trở ngại lớn nhất là sự chênh lệch về lực lượng. Quân Ngụy đông hơn Thục Hán rất nhiều, trong khi địa hình hiểm trở lại gây khó khăn cho việc vận chuyển lương thực. Bản thân Gia Cát Lượng có lẽ đã nhận thức được những vấn đề này, nhưng ông vẫn quyết tâm Bắc phạt với quan điểm “lấy công làm thủ”, quấy rối bên ngoài để giữ yên bên trong. Thục Hán, với dân số chỉ bằng khoảng 1/4 so với Tào Ngụy, không thể ngồi yên chờ diệt vong. Tấn công, dù đầy rủi ro, vẫn là lựa chọn duy nhất để tìm kiếm cơ hội chiến thắng. Gia Cát Lượng cũng nhận thấy rõ, Thục Hán là nước có lãnh thổ và dân số ít nhất trong Tam Quốc, các tướng tài cũng dần qua đời, nên cần phải tranh thủ thời gian. Quyết tâm Bắc phạt thể hiện tầm nhìn xa trông rộng của Gia Cát Lượng, không chấp nhận sự yên ổn tạm thời mà phải chủ động tiến công để giành thêm lãnh thổ.
Quân Thục Hán, qua nhiều năm huấn luyện, đã trở thành một đạo quân hùng mạnh, kỷ luật. Sau thời gian chuẩn bị, Gia Cát Lượng quyết định tấn công Tào Ngụy, trình tấu kế hoạch lên Hậu chủ Lưu Thiện, đồng thời lưu ý về vấn đề hậu cần và tiến cử những người có năng lực để đảm bảo cung cấp lương thực, quân số. Mặc dù chiến dịch Bắc phạt có những thành công nhất định như đánh thắng nhiều trận, chiếm được một số quận, tiêu diệt một phần lực lượng địch, nhưng việc tiếp tế lương thảo khó khăn và quân Ngụy cố thủ đã khiến quân Thục không thể đạt được mục tiêu cuối cùng là chiếm Trường An.
Vậy, Gia Cát Lượng đã Bắc phạt bao nhiêu lần? Trong Tam Quốc Diễn Nghĩa và văn hóa đại chúng thường nhắc đến “sáu lần ra Kỳ Sơn”, nhưng thực tế chỉ có năm đợt tấn công. Lần thứ sáu là chỉ lần Thục Hán phòng ngự trước cuộc tấn công của quân Ngụy, chứ không phải chủ động tấn công. Một số ý kiến chỉ trích Gia Cát Lượng dựa trên kết quả Bắc phạt không thành công, cho rằng tài năng quân sự của ông không cao. Tuy nhiên, đánh giá này không chính xác, bởi nó bỏ qua những khó khăn mà Gia Cát Lượng phải đối mặt. Quân Ngụy đông hơn gấp ba lần, có lợi thế kỵ binh, phòng thủ kiên cố, trong khi quân Thục Hán hành quân đường dài, thiếu lương thực.
Với những bất lợi như vậy, việc Gia Cát Lượng vẫn chiếm được một số quận đã là một thành công lớn. Các tướng lĩnh, mưu sĩ nổi tiếng khác cũng không thể làm tốt hơn Gia Cát Lượng trong những điều kiện tương tự. Ví dụ, trong trận Quan Độ, Viên Thiệu có quân số đông hơn Tào Tháo, nhưng cuối cùng vẫn thất bại do may mắn về phía Tào Tháo. Gia Cát Lượng, dù bị áp đảo về quân số, đã gây thiệt hại nặng nề cho quân Ngụy, buộc đối phương phải chuyển sang cố thủ. Đặc biệt, trong cuộc Bắc phạt năm 231, Gia Cát Lượng đã đánh bại Tư Mã Ý trong mọi kế hoạch tác chiến, từ vây thành, diệt viện đến dụ địch, thể hiện tài cầm quân xuất chúng. Ngay cả Tư Mã Ý cũng phải e dè trước tài năng của Gia Cát Lượng. Tuy nhiên, cuối cùng, Bắc phạt vẫn thất bại chủ yếu do vấn đề hậu cần.
Tiểu thuyết Tam Quốc Diễn Nghĩa đã hư cấu thêm chi tiết Gia Cát Lượng dùng kế lừa Tư Mã Ý ở Thượng Phương Cốc, nhưng thực tế không có sự kiện này. Năm 234, sau nhiều lần Bắc phạt không thành công, Gia Cát Lượng lâm bệnh nặng tại gò Ngũ Trượng. Trước khi qua đời, ông dặn dò Lý Phúc, hy vọng các đại thần trong triều tiếp tục ủng hộ Lưu Thiện, hoàn thành sự nghiệp phục hưng nhà Hán, đồng thời yêu cầu không đưa xác về Thành Đô mà an táng tại núi Định Quân.
Trong những lần Bắc phạt, kế sách của Ngụy Diên cũng từng gây tranh cãi. Ngụy Diên đề xuất dẫn quân vòng qua hang Tí Ngọ để đánh úp Trường An. Tam Quốc Chí ghi lại rằng Ngụy Diên nhiều lần xin đi đường tắt, nhưng Gia Cát Lượng không đồng ý. Tuy nhiên, lịch sử cho thấy kế hoạch của Ngụy Diên là bất khả thi. Các cuộc tấn công sau này theo đường Tí Ngọ đều thất bại. Việc Gia Cát Lượng từ chối kế của Ngụy Diên là hoàn toàn chính xác, bởi nó quá rủi ro và khó thực hiện.
Tổng kết, năm lần Bắc phạt của Gia Cát Lượng, tuy giành được một số thắng lợi và dân chúng ở một số quận, nhưng không đạt được mục tiêu đề ra. Có ba nguyên nhân chính dẫn đến thất bại: Tào Ngụy quá mạnh, không dễ dàng bị đánh bại; vùng Ích Châu hiểm trở, gây khó khăn cho việc vận chuyển lương thực; và Gia Cát Lượng là người thận trọng, không chấp nhận những quyết định mạo hiểm. Theo Long Trung đối sách, Thục Hán cần có Kinh Châu để mở thêm một con đường Bắc phạt, nhưng việc mất Kinh Châu đã làm cho chiến dịch Bắc phạt trở nên khó khăn gấp bội.