Đọc lịch sử Trung Hoa, đặc biệt là Tam Quốc Diễn Nghĩa, ta không chỉ thưởng thức những trường đoạn kịch tính mà còn học được những bài học sâu sắc về cuộc sống và sự nghiệp. Trong vô số anh hùng hào kiệt, Tư Mã Ý nổi lên như một nhân vật đặc biệt, mang đến cái nhìn thực tế nhất về cách sống và xây dựng sự nghiệp. Khác với Gia Cát Lượng tài trí nhưng lao lực đến chết, hay những trung thần nghĩa sĩ bị gian thần hãm hại, Tư Mã Ý là người đạt đến đỉnh cao quyền lực và để lại những bài học giá trị.
Từ một quân sư, chủ soái trên chiến trường đến mưu sĩ thân cận dưới trướng Tào Ngụy, Tư Mã Ý đã thể hiện tài năng và bản lĩnh. Khi thời cơ đến, ông nắm bắt một cách quyết đoán để từng bước nắm trọn quyền lực vào tay gia tộc, mở ra thời kỳ “Tam Quốc Uy Tấn”. Vậy, tài năng của Tư Mã Ý xuất chúng như thế nào để có thể trở thành nhân vật nắm giữ dòng chảy lịch sử?
Dòng Máu Danh Gia Vọng Tộc Và Khát Vọng Đội Trời Đạp Đất
Tư Mã Ý (179 – 251), tự Trọng Đạt, xuất thân từ một gia tộc danh tiếng. Cha ông, Tư Mã Phòng, là quan lại triều Đông Hán. Gia đình ông được kính trọng, với 8 anh em đều mang chữ “Đạt”, được gọi là “Tư Mã Bát Đạt”. Theo quan niệm xưa, đây là dấu hiệu của những bậc kỳ tài.
Dòng họ Tư Mã có nguồn gốc từ thời huyền sử, hậu duệ của Trúc Dung, một vị quan thời Đế Cốc. Họ trải qua nhiều thay đổi, từ họ Hạ Quan đến họ Tư Mã. Tư Mã Ý là cháu 9 đời của Tư Mã Nhương Thư, một danh tướng thời Xuân Thu, và cháu 7 đời của Tư Mã Hân, một danh tướng thời Tần. Đặc biệt, dòng họ còn có Sử Thần Tư Mã Thiên, tác giả của bộ “Sử Ký” đồ sộ.
Những vinh hiển của dòng họ đã hun đúc trong Tư Mã Ý niềm tự tôn và tham vọng lớn lao. Ông không cam chịu khuất phục trước quyền thế, mà luôn khao khát tạo dựng sự nghiệp hiển hách.
Con Đường Thăng Tiến Chậm Mà Chắc
Tư Mã Ý sớm bộc lộ sự thông minh và hiếu học. Khi Tào Tháo tìm kiếm nhân tài, Tư Mã Ý khéo léo cáo bệnh từ chối. Tào Tháo càng thêm thích thú và dùng nhiều cách để mời ông ra làm quan, cuối cùng Tư Mã Ý buộc phải xuất thế.
Tuy nhiên, khi mới vào triều, Tư Mã Ý chỉ nhận chức quan nhỏ, chuyên về kiểm tra, đối chiếu việc bổ dụng. Dù không tương xứng với tài năng, ông vẫn cẩn trọng làm tốt công việc. Tại sao Tư Mã Ý chấp nhận một vị trí thấp kém? Đó không phải sự an phận, mà là sự tính toán sâu xa.
Lúc bấy giờ, Tào Tháo đang ở đỉnh cao quyền lực, quân đội hùng mạnh, mưu sĩ đông đảo. Tư Mã Ý, một kẻ mới đến, không thể vội vàng lộ tài. Việc che giấu tài năng và tạo vỏ bọc vô hại là một kế sách khôn ngoan để bảo toàn bản thân.
Trong khi các mưu sĩ khác tranh đấu, Tư Mã Ý chọn cách đi chậm mà chắc. Ông vừa thể hiện sự tận tụy, trung thành, vừa khéo léo thể hiện tài năng khiến Tào Tháo ấn tượng. Nhờ đó, ông dần được cất nhắc, tạo dựng địa vị vững chắc.
Từ một viên quan nhỏ, Tư Mã Ý dần thăng lên làm quan chủ bộ, quản lý sổ sách. Nhiều người thắc mắc tại sao ông lại bộc lộ tài năng khi biết Tào Tháo ghét kẻ thượng tài. Câu trả lời là Tư Mã Ý đã nắm được điểm yếu trong tâm lý Tào Tháo, đó là sự đa nghi, lưỡng lự đối với những đối thủ mà ông coi là “nhược tiểu”. Khi Tào Tháo cần một lời giải đáp dứt khoát, Tư Mã Ý sẽ xuất hiện, rồi lại ẩn mình vào bóng tối.
Năm 215, khi Tào Tháo chiếm Hán Trung, Tư Mã Ý khuyên nên bình định Ba Thục. Tào Tháo không nghe, nhưng sau đó hối hận khi Lưu Bị chiếm được Tây Xuyên. Từ đó, Tào Tháo thay đổi cách nhìn về Tư Mã Ý, thường xuyên tham gia luận đàm cùng ông.
Năm 219, khi Quan Vũ đánh Phàn Thành, Tào Tháo hoảng sợ định bỏ Hứa Xương. Tư Mã Ý bình tĩnh khuyên Tào Tháo nên sai một tướng đi cầm cự, đồng thời cầu hòa Tôn Quyền để đánh úp Kinh Châu. Kế sách này đã giúp Tào Tháo chuyển bại thành thắng. Chính sự kiện này khiến Tào Tháo càng thán phục tài năng của Tư Mã Ý. Tuy vậy, trước khi qua đời, Tào Tháo vẫn căn dặn Tào Phi không được trao quyền cho Tư Mã Ý, vì ông đã nhìn ra tham vọng tiềm ẩn của vị mưu sĩ này.
Ngồi Chờ Thời Cơ Không Có Nghĩa Là Thu Mình Trong Vòng An Toàn
Dù phải thu mình để tránh trở thành cái gai trong mắt Tào Tháo, Tư Mã Ý chưa bao giờ từ bỏ tham vọng lớn nhất của mình. Ông biết rằng nếu chỉ an nhàn ở vị trí thấp, ông sẽ không có cơ hội tạo dựng thế lực.
Rào cản lớn nhất của Tư Mã Ý là sự nghi kỵ của Tào Tháo và Tào gia. Tư Mã Ý nhớ đến câu “thụ thượng khai hoa, hoa nở trên cây” trong binh pháp, tức mượn thế lực để làm chỗ dựa. Ông nhận ra khi Tào Tháo còn sống, ông vẫn phải chịu lép vế, nhưng khi Tào Tháo chết, ông sẽ được giải thoát.
Tư Mã Ý biết rằng các con trai Tào Tháo không ai sánh được tài năng của cha, nhưng lòng tham quyền thì không kém. Mưu đồ của ông không thể qua mắt được Tào Tháo, nhưng với các công tử thì lại dễ dàng. Vấn đề là chọn ai để gửi gắm tương lai.
Qua quan sát, Tư Mã Ý nhận thấy Tào Thực giỏi văn chương nhưng ham chơi, Tào Trương có chút võ nghệ nhưng khinh thường văn chương, chỉ có Tào Phi là nham hiểm, kín kẽ và quyết đoán. Ông đã chọn Tào Phi, hiến kế, giúp Tào Phi loại bỏ đối thủ trên con đường giành ngôi.
Khi Tào Phi lên ngôi, Tư Mã Ý chính thức rũ bỏ lớp vỏ bọc, trở thành một trong những cận thần. Sau khi Tào Phi lập nước Ngụy, Tư Mã Ý hiến kế xuất chinh để thị uy. Ông vừa tham mưu, vừa trấn thủ hậu phương, tạo điều kiện cho Tào Ngụy mở rộng thế lực.
Ông cũng dễ dàng nhận thấy sự non nớt của Lưu Thiện và sự suy yếu của Đông Ngô, vì thế đã hiến kế tấn công Thục, chia cắt lực lượng phòng thủ của đối phương. Kế sách đó của Tư Mã Ý đã được Tào Phi đánh giá cao. Dù có Gia Cát Lượng xuất hiện và hóa giải, nhưng chỉ trong một năm ngắn ngủi, Tư Mã Ý đã để lại ấn tượng sâu sắc. Tào Phi tiếp tục trọng dụng, cất nhắc ông lên thị trung, thượng thư và đại đô đốc. Từ đây, Tư Mã Ý trở thành trụ cột của triều đình Tào Ngụy, và có đủ điều kiện để gây dựng phe cánh cho riêng mình.
Công Cao Không Lấn Chủ
Bước vào cuộc đấu đá chính trị, Tư Mã Ý phải đối mặt với hai vấn đề: lôi kéo người tài về phe mình, và tránh sự nghi kỵ của các đời vua Tào Ngụy. Ông hiểu rằng luôn có những kẻ ghen ghét sẵn sàng hãm hại mình.
Vì vậy, Tư Mã Ý luôn giữ mình ở thế vai dưới, chấp nhận thua thiệt để tránh bị công kích. Kể từ khi Tào Duệ lên ngôi, Tư Mã Ý ngày càng đóng vai trò quan trọng. Ông đích thân dẹp yên các cuộc tấn công của Khổng Minh, giúp Tào Ngụy ổn định triều chính.
Tuy nắm giữ binh quyền, Tư Mã Ý luôn lấy chiếu thiên tử làm điều răn. Ông không nịnh nọt, mà thể hiện sự tinh tế khi vừa thắng trận, vừa tuân mệnh nhà vua. Điều này khiến Tào Duệ cảm thấy được tôn trọng đúng với vai trò của một hoàng đế.
Tuy nhiên, ngay cả người cẩn trọng như Tư Mã Ý cũng từng suýt chết khi bị phe cánh họ Tào vu cáo âm mưu phản nghịch. Tào Duệ đã nghi ngờ ông, nhưng vì nể tình cha nên đã tha chết và cho về quê dưỡng bệnh. Đây là lần cuối cùng mà Tư Mã Ý tự đẩy mình vào nguy hiểm khi cố gắng khoe khoang công lao.
Mặc dù vậy, những đóng góp của Tư Mã Ý cho Tào Ngụy là vô cùng to lớn. Ông là người tạo ra bước ngoặt trong chiến dịch Bắc phạt lần đầu của Khổng Minh tại Nhai Đình, và là người ngăn chặn các cuộc tấn công của quân Thục. Dù có công lao lớn, Tư Mã Ý không bao giờ tỏ ra trịch thượng. Với những kẻ không có năng lực, ông vẫn trao quyền chỉ huy, căn dặn cẩn thận. Với vua, ông luôn thể hiện sự trung thành.
Chính sự khéo léo trong ứng xử đã giúp Tư Mã Ý không bị người trong triều hay kẻ dưới trướng mang lòng ghen ghét. Ông không chỉ không có kẻ thù, mà còn khiến những người từng hậm hực mình hết lòng giúp đỡ. Phe cánh của ông dần lớn mạnh, từ một người dựa vào Tào gia mà phất lên, trở thành chỗ dựa của cả nước Ngụy.
Chính Biến Cao Bình Lăng – Đỉnh Cao Của Một Cuộc Đời Chính Trị
Sau những chiến công hiển hách trong cuộc đối đầu với Gia Cát Lượng, Tư Mã Ý trở về triều với tư cách thừa tướng. Tuy nhiên, sau khi Tào Duệ qua đời, ông lại bị tước đoạt hết binh quyền khi Tào Sảng lên ngôi.
Tư Mã Ý nhận ra mình không còn giá trị với Tào gia, đồng thời cũng nhận thấy thời cơ để thực hiện chính biến. Nhân một lần Tào Sảng đi săn, ông đã cho quân vây thành, ép Thái Hậu hạ chỉ yêu cầu Tào Sảng cùng tay chân phải hồi cung. Tư Mã Ý đánh chiếm kinh đô, cáo buộc Tào Sảng tội chuyên quyền.
Cuộc chính biến ở Cao Bình Lăng đánh dấu đỉnh cao trong sự nghiệp của Tư Mã Ý. Từ một nhân viên quèn, ông đã leo lên đỉnh cao quyền lực, trở thành người nắm giữ vận mệnh của Tào Ngụy, mở đường cho con cháu thống nhất thiên hạ.
Tóm lại, Tư Mã Ý là một nhân vật phức tạp và đa diện. Ông không chỉ là một nhà quân sự tài ba, một mưu sĩ xuất chúng, mà còn là một nhà chính trị đầy tham vọng và thủ đoạn. Ông đã cho thấy để thành công, người ta cần phải có sự kiên nhẫn, khôn ngoan, biết chờ thời và nắm bắt cơ hội. Tư Mã Ý là một minh chứng cho thấy, con đường đến với thành công không bao giờ là dễ dàng, nhưng nếu có đủ ý chí và sự quyết tâm, người ta có thể đạt được bất cứ điều gì.
Tài liệu tham khảo:
- La Quán Trung, Tam Quốc Diễn Nghĩa.
- Trần Thọ, Tam Quốc Chí.
- Lê Đông Phương, Tìm hiểu Tam Quốc.