Chào mừng bạn đến với chuyên mục sách nói trên dinhbaochau.com, nơi chúng tôi mang đến những trải nghiệm nghe sách đầy thú vị và bổ ích. Hôm nay, chúng ta sẽ cùng nhau khám phá những nội dung cốt lõi của chương 1 trong tác phẩm “Óc Sáng Suốt” của học giả Thu Giang Nguyễn Duy Cần. Tác phẩm này không chỉ là một cuốn sách đơn thuần, mà còn là một người bạn đồng hành trên hành trình rèn luyện tư duy độc lập, giúp mỗi người tự làm chủ và định đoạt cuộc sống của chính mình.
Giới thiệu về tác giả và tác phẩm
Nguyễn Duy Cần (1907-1998) là một học giả uyên bác với nhiều tác phẩm có giá trị về triết học và nhân sinh quan. Những tác phẩm của ông không chỉ cung cấp kiến thức mà còn giúp con người thay đổi nhận thức, hành động một cách hợp lý. “Óc Sáng Suốt” là một trong những tác phẩm nổi bật, hướng đến việc giúp con người thoát khỏi sự mù mờ, thiếu hiểu biết và đạt đến một thế giới quan minh triết. Tác phẩm nhấn mạnh tầm quan trọng của việc tự trang bị kiến thức, tự học hỏi và rèn luyện để có một bộ óc sáng suốt, biết suy nghĩ và phán đoán theo tinh thần khoa học.
Nhà xuất bản Trẻ đã tái bản tác phẩm này cùng với “Tôi Tự Học”, tạo thành một bộ đôi học thuật về phương pháp học tập, rèn luyện nền tảng tinh thần, bổ sung những phương pháp tư duy mà học sinh, sinh viên rất cần nhưng chưa được truyền đạt đầy đủ từ nhà trường hoặc gia đình.
Lời mở đầu: Khối óc và hạnh phúc
Người xưa có câu “một thân thể không đau, một tinh thần không loạn”, đó là chân hạnh phúc của con người. Nếu chỉ có thân thể khỏe mạnh mà thiếu tinh thần sáng suốt, liệu có xứng đáng được gọi là người? Khối óc cũng như mọi cơ quan khác trong cơ thể, nếu không được tập luyện sẽ trở nên kém cỏi và hư hỏng.
Tuy nhiên, có một thực tế đáng buồn là nhiều người tư tưởng, suy nghĩ nhưng lại không tự chủ, mà tư tưởng theo người khác, theo sách vở, báo chí hay tôn giáo. Điều này dẫn đến tình trạng bị động, đánh mất khả năng tự chủ và suy nghĩ độc lập. Do đó, việc rèn luyện cho mình một khối óc sáng suốt không chỉ là để mưu cầu hạnh phúc cho bản thân mà còn là một vấn đề nhân phẩm.
Tầm quan trọng của tự rèn luyện
Vậy làm thế nào để có được một khối óc sáng suốt? Câu trả lời không nằm ở sự trông cậy hoàn toàn vào giáo dục nhà trường. Chương trình học quá nặng, thời gian tiêu hóa kiến thức lại quá ngắn ngủi, khiến cho việc tiếp thu trở nên hời hợt và máy móc. Hơn nữa, việc học thụ động, chỉ để phục vụ cho thi cử, không mang lại lợi ích thực sự cho sự phát triển tư duy.
Sự hiểu biết thực sự phải đến từ chính bản thân, thông qua quá trình tự tìm tòi và khám phá. Những bằng cấp chỉ là những bảng cấp trí nhớ, không thể đảm bảo sự thông minh và trí thức của con người.
Thuật quan sát: Nền tảng của trí tuệ
Để có được một khối óc sáng suốt, trước hết cần phải rèn luyện thuật quan sát. Quan sát không chỉ là nhìn, mà còn là sự tập trung cao độ của tinh thần, giúp ta làm chủ được những cảm giác ngoại giới, không để nó lôi cuốn và làm hỗn độn tinh thần.
Việc tập tính không ỷ lại vào ai, bất kỳ sách vở hay kinh điển nào, mà phải tự mình xem xét và hiểu biết sự vật bằng những giác quan và óc suy nghiệm, là rất quan trọng. Chỉ khi đó, ta mới có lòng tự tin, quả quyết và ảnh hưởng đến người khác.
Trong chương này, tác giả đặc biệt nhấn mạnh tầm quan trọng của yếu tố trí tưởng tượng. Trí tưởng tượng nếu không được quy cổ sẽ làm cho ta nhận xét sai lầm. Tuy nhiên, nếu biết cách huấn luyện và quy cổ, trí tưởng tượng sẽ là một lợi khí đắc lực giúp ta tìm đến chân lý.
Các yếu tố cấu thành tư tưởng sáng suốt
Một tư tưởng sáng suốt không chỉ dựa vào quan sát và tưởng tượng đúng đắn mà còn cần đến một tư tưởng có trật tự và một trí nhớ trung thành. Thiếu sự tổ chức tư tưởng, ta không thể nào có được trí nhớ trung thành, và ngược lại.
Tác giả chia công phu huấn luyện tinh thần thành 5 phần: Thuật quan sát, thuật tập trung tinh thần, thuật tư tưởng, thuật tổ chức tư tưởng và thuật nhớ lâu. Đây là một chương trình tuy đơn giản nhưng lại rất hữu ích cho những ai muốn có một khối óc sáng suốt.
Quan sát và sự tiến hóa của trí thức
Quan sát là mở cửa cho con đường tiến hóa của trí thức. Nhờ quan sát mà ta làm chủ được những cảm giác ngoại giới, không để nó lôi cuốn và làm hỗn độn tinh thần.
Tác giả khuyên chúng ta đừng ỷ lại vào ai, mà hãy tự mình xem xét và hiểu biết sự vật bằng những giác quan và óc suy nghiệm. Bất kỳ là trong lĩnh vực nào, chỉ những ai biết quan sát và suy nghĩ đúng đắn mới có thể đứng trên hết.
Phản ứng của sự vật và con người
Mỗi vật đều có một cách phản ứng riêng đối với sự kích động của các vật khác. Tuy nhiên, con người không phải là loài vật vô tri vô giác, mà có thể thoát ra khỏi sự chi phối của sự vật, thắng được ngoại vật và làm chủ muôn loài.
Ta cần phải biết một cách rạch ròi những điều quan hệ xung quanh ta để cùng sống, đừng lỗi nhịp. Đừng sống một cách vô tâm, giống như người điếc, mù, mà hãy quan sát và phản ứng với những thái độ tiêu cực.
Rèn luyện giác quan và sự nhận thức
Thói quen thường làm cho ta không thấy được những cái hay, cái đẹp xung quanh ta. Để có thể quan sát một cách tinh tường, ta cần phải làm cho giác quan luôn tỉnh táo, khao khát sự nhận thức mới. Quan sát tức là biết cật vấn, đừng để trong trí rằng dưới đời không còn gì mới lạ.
Để quan sát được tốt, ta cần phải tránh hai thái cực: tinh thần quá tản mát và tinh thần quá tập trung vào một ý tưởng nhất định. Tinh thần tản mát là khuyết điểm của trẻ con, thanh niên và những người nhạy cảm, họ tò mò nhưng sự chú ý lại dao động và nông nổi. Ngược lại, tinh thần quá tập trung lại là khuyết điểm của người già, những người si tình, nhiệt vọng hoặc quá chuyên môn.
Lợi ích của quan sát và những sai lầm thường gặp
Những người sống hững hờ, không quan sát gì, thường thất bại khi gặp phải sự thực. Trái lại, những người biết rèn luyện giác quan, tập quan sát sẽ dễ dàng hành động và học hỏi từ những thất bại.
Một trong những sai lầm thường gặp khi quan sát là sự sơ sót và vụng về, dẫn đến những suy nghĩ và phán đoán sai lầm. Nhiều người thường hay vơ đũa cả nắm, không chịu quan sát kỹ càng sự khác biệt của sự vật.
Quan sát trong khoa học và nghệ thuật
Quan sát có vai trò vô cùng quan trọng trong khoa học, phần nhiều những phát minh đều nhờ quan sát mà ra. Trong nghệ thuật, dù là họa sĩ Đông phương hay Tây phương, đều phải là những nhà quan sát tinh tế. Nét vẽ của người họa sĩ Á Đông tuy đơn sơ nhưng là kết tinh của nhiều công phu quan sát.
Đối với họa sĩ phương Tây, quan sát là cả sự sống của nghệ thuật. Họ có thể ghi nhớ những chi tiết của cảnh vật và vẽ lại một cách tuyệt vời nhờ vào quá trình quan sát tỉ mỉ.
Quan sát trong đời sống hàng ngày
Trong mọi nghề nghiệp, từ thầy thuốc, kỹ sư đến nhà buôn bán, đều cần phải lấy quan sát làm căn bản. Sự sơ sài, cẩu thả trong quan sát có thể gây ra những tai nạn hoặc những hậu quả đáng tiếc.
Quan sát còn giúp chúng ta tránh được những sai lầm trong cuộc sống hàng ngày. Ví dụ, một người không biết quan sát có thể bị lừa khi mua hàng, chỉ vì không phân biệt được hàng thật và hàng giả.
Quan sát là lựa chọn và loại bỏ
Quan sát là quá trình lựa chọn và loại bỏ. Trong một mớ cảm giác hỗn tạp, ta cần phải kiểm tra lại, bỏ những cái không quan hệ đến vấn đề ta đang theo đuổi, và chỉ chọn lựa những cái cần thiết.
Khi làm việc, người ta có thể thu cả tinh thần vào công việc đang làm, các hoạt động của giác quan đều ngưng lại. Càng chăm chú vào một công việc gì, người ta lại càng không để tâm đến những cảm xúc của giác quan.
Giá cảm và tình cảm
Các giác cảm không chỉ là những ký ức về vật chất mà còn là những ảnh hưởng đến tâm hồn. Một lời nói vô tình, một gương xấu hoặc một lời hay đều có thể tác động mạnh mẽ đến tinh thần của chúng ta.
Trong các giá cảm, ta cần khéo chọn lọc những cái có ích cho ta, bỏ đi những cái vô ích. Đồng thời, ta phải hiểu rõ đẳng cấp của các giác quan để có thể sử dụng chúng một cách hiệu quả.
Rèn luyện và phát triển các giác quan
Để phát triển các giác quan, ta cần phải tập luyện cả giác quan của tay, mắt và tai. Mỗi một giác quan được tinh sắc thêm lên là một điều kiện tăng thêm trí lực.
Khi hồi tưởng lại một sự kiện, ta thường nhớ tất cả các cảm giác của hết thảy các giác quan. Tuy nhiên, trong thực tế, ta cần phải rèn luyện riêng từng giác quan để có thể phát triển chúng một cách tối đa.
Phương pháp quan sát
Quan sát cần phải có phương pháp và nguyên tắc. Sự vật trong đời dù phức tạp đến đâu cũng có thể phân chia chủng loại để ta có được một cái nhìn tổng quan.
Sự vật có thể phân làm 4 loại: vật thể và tính chất của nó, tinh thần và trạng thái của nó, tư tưởng và tình cảm, sự giống nhau và khác nhau. Việc phân loại này giúp ta thấy rõ đại thể các sự vật giữa những luồng xúc động hỗn loạn.
Tăng cường sự nhận thức
Muốn tăng cường sự nhận thức, ta phải khéo gửi trước cho cái cảm giác ấy một cách rõ rệt hơn. Giống như người con gái đợi tình nhân, cô ta sẽ nhận ra một tiếng gõ rất nhỏ trên cửa sổ vì đã chủ tâm chờ đợi tiếng gõ đó.
Khi gặp phải những nhận thức đồng thời, ta có thể tưởng tượng trước hình ảnh của vật ta muốn tìm, rồi nhìn vào đám đông hoặc đống đổ nát, vật đó sẽ hiện ra ngay trước mắt ta. Đây là điều mà Wpaint gọi là “tiền nhận thức”.
Bản đồ quan sát
Bản đồ giúp cho sự nhận thức của ta có trật tự, đỡ hao tổn tinh thần. Bản đồ về tình cảm có thể được phân thành 3 loại: Tình cảm vị kỷ, tình cảm vị tha và tình cảm vô kể.
Việc dùng bản đồ trong quá trình quan sát giúp ta có được một cái nhìn hệ thống, không bỏ sót bất kỳ khía cạnh nào. Các bậc vĩ nhân thường dùng đến bản đồ, tuy nhiên, họ có thể không chia sẻ bí quyết này vì sợ người khác bớt khâm phục thiên tài của họ.
Đồng dị và nhân quả
Trong khi quan sát, ta cần quan tâm đến sự giống nhau và khác nhau của mỗi sự vật. Sự tinh tế của óc quan sát thể hiện ở khả năng phân biệt được những chỗ khác nhau trong những sự vật tưởng chừng như giống nhau.
Ngoài ra, ta cũng cần phải quan tâm đến nhân và quả. Sự vật không bao giờ ngẫu nhiên mà có, mà là kết quả của một nguyên nhân nào đó. Chỉ có những đầu óc nông nổi mới tin vào sự cộng đồng, sinh tồn và sự tiếp tục ngẫu nhiên.
Nét đặc biệt và giải thích
Khi quan sát, ta cần phải tìm ra cái nét đặc biệt của sự vật, cái nét phân biệt vật này với vật kia. Những người nghệ sĩ, người thợ lành nghề thường có khả năng này. Quan sát mà không tìm ra được nét đặc biệt là chưa biết quan sát.
Quan sát kỹ là biết được nhiều cái tỉ mỉ, nhưng nếu không khéo, ta sẽ bị lôi cuốn vào những cái vụn vặt, đầu óc rối loạn. Do đó, cần phải có một chủ ý để quy về một mối những cảm giác của ta.
Quan sát của nhà trinh thám và đức tính của người quan sát
Nhà trinh thám là người chuyên môn về quan sát. Họ có thể nhận ra những ý nghĩ kín đáo của người khác qua một nét mặt, một cái liếc, một cái ngó.
Để trở thành một nhà quan sát đúng đắn, ta cần phải có những đức tính sau: khéo léo, kiên nhẫn, chú ý, nghệ trí, tinh mạch và vô tư.
Kết luận
Chương 1 của “Óc Sáng Suốt” đã mang đến cho chúng ta những bài học sâu sắc về tầm quan trọng của việc tự rèn luyện tư duy độc lập. Thông qua quá trình quan sát tỉ mỉ, suy nghĩ thấu đáo và không ngừng học hỏi, mỗi chúng ta đều có thể khai phá tiềm năng trí tuệ của bản thân và trở thành người làm chủ cuộc đời mình. Hãy cùng tiếp tục khám phá những chương tiếp theo của cuốn sách này để trang bị thêm cho mình những kiến thức và kỹ năng cần thiết trên hành trình phát triển bản thân.