Kênh “Những lời dạy cổ xưa” xin chào quý vị khán giả! Hôm nay, chúng ta sẽ cùng nhau khám phá một nền văn minh cổ đại đầy bí ẩn, nền văn minh Olmec, một nền văn hóa mẹ của Trung Mỹ. Sự xuất hiện đột ngột và tàn lụi bí ẩn của nền văn minh này vẫn luôn là một câu hỏi lớn đối với các nhà khoa học và khảo cổ học. Liệu có phải vào một thời điểm cổ đại xa xưa đã xuất hiện một nhóm người tiến bộ đến đây và tạo ra toàn bộ nền văn minh nhân loại? Hãy cùng nhau đi sâu vào tìm hiểu để giải đáp những câu hỏi này nhé.
Ẩn mình trong khu vực Trung tâm Mexico ngày nay, nền văn minh Olmec đã tạo tiền đề cho sự phát triển văn hóa và tinh thần của cả khu vực, cũng như trên toàn thế giới. Ảnh hưởng của họ là không thể phủ nhận, được thể hiện qua những chiếc đầu đá khổng lồ, các tác phẩm nghệ thuật phức tạp và sự hiểu biết sâu rộng về thiên văn học, kiến trúc. Những tàn tích này đặt ra một câu đố lịch sử, mời gọi chúng ta khám phá những bí ẩn của một nền văn minh dường như lạc lõng cả về thời gian và địa điểm trong lịch sử tiền Colombia của châu Mỹ. Di sản của người Olmec được đặc trưng bởi những thành tựu to lớn, thách thức những hạn chế của thời đại đó. Việc xây dựng các tác phẩm điêu khắc bằng đá khổng lồ, một số nặng tới vài tấn mà không có sự trợ giúp của các công cụ kim loại, bánh xe hoặc ngựa, là một dấu hỏi lớn. Sự phát triển nhanh chóng đến mức độ phức tạp của nền văn minh sơ khai này đặt ra những câu hỏi cơ bản về nguồn gốc và sự tiến hóa của các xã hội tiên tiến trong thế giới cổ đại.
Bằng chứng khảo cổ cho thấy xã hội Olmec không phải là một bước tiến dần dần trong quá trình phát triển của con người, mà là một bước nhảy vọt đáng kể. Sự xuất hiện của người Olmec với cấu trúc xã hội tiên tiến, kiến trúc hoành tráng và nghệ thuật phức tạp dường như đã diễn ra với tốc độ đáng kinh ngạc. Điều này khiến cho các học giả phải suy ngẫm về chất xúc tác tiềm ẩn đằng sau sự phát triển nhanh chóng như vậy, phải chăng có những ảnh hưởng từ bên ngoài?
Nền văn minh Olmec tồn tại trong khoảng từ năm 1400 đến năm 300 trước Công Nguyên và được xem là nền văn minh Trung Mỹ đầu tiên. Họ đã phát triển một mạng lưới giao thương buôn bán rộng lớn, trải dài từ thung lũng Mexico ở phía bắc tới Trung Mỹ ở miền nam. Mạng lưới này cho phép họ chia sẻ các sáng kiến như văn bản, tục hiến tế người, lịch, các trò chơi bóng kiểu Trung Mỹ và một hệ thống chữ viết. Thật đáng ngạc nhiên là mặc dù được hình thành khá sớm, văn minh Olmec đã để lại một thiết chế chính trị khá hoàn chỉnh và đạt trình độ phát triển cao mà những nền văn minh sau này phải ngưỡng vọng và học hỏi. Thể chế chính trị của người Olmec được hình thành theo kiểu quốc gia thành thị, tương tự như các thành bang của người Hy Lạp cổ đại. Các quốc gia thành thị này thống nhất với nhau ở một mức độ hình thức nhất định, mặc dù không phải không có những xung đột nội bộ.
Các nhà khảo cổ đã khai quật những địa điểm quan trọng của nền văn minh Olmec như La Venta, San Lorenzo và Tres Zapotes. Mặc dù có sự khác biệt nhất định giữa ba nơi này, vẫn có sự tương đồng và những hiện vật tương tự nhau, cho phép khẳng định chúng thuộc về thời kỳ hưng thịnh của người Olmec. Tại ba địa điểm này, đã xuất hiện những công trình tôn giáo được quy hoạch có chủ ý. La Venta là một ví dụ điển hình, trung tâm thành phố của nó được xây dựng chạy dài theo một đường trục từ Bắc xuống Nam, ở hai bên đường có những tượng đài khá đối xứng. Cách xây dựng của La Venta tạo dấu ấn của một kiểu quy hoạch đô thị mà về sau những thành phố lớn thuộc nền văn minh Maya hay Aztec đều tiếp thu.
Trên cơ sở một tổ chức xã hội và chính trị khá phát triển, người Olmec đã sáng tạo những tác phẩm tuyệt vời và để lại một nền văn minh rực rỡ, chiếm lĩnh một địa bàn rộng lớn. Người Olmec đạt được những thành tựu khá sớm về toán học và lịch pháp mà cho đến nay còn nhiều vấn đề cần được làm rõ để đánh giá đúng những đóng góp của họ. Khảo cổ học đã phát hiện một tấm bia rất đặc biệt ở thành phố cổ Tres Zapotes, tấm bia này có ghi đầy đủ ngày tháng và có thể đây là một thứ lịch cổ xưa nhất được biết đến trên toàn Châu Mỹ. Về sau, người Maya tiếp tục kế thừa hệ thống lịch cổ này và đạt trình độ phát triển rất cao. Người Olmec còn đạt được thành tựu toán học phi thường khi họ tìm ra và sử dụng khái niệm số không trong hệ số đếm.
Vậy, các nhà khoa học đã tìm ra nền văn minh này như thế nào? Matthew Stirling, người đứng đầu cục Dân tộc học của Mỹ, đã thực hiện nghiên cứu một vài di chỉ khảo cổ thời tiền sử vào năm 1938. Ông hướng tới Tres Zapotes, một địa điểm có thể mang nhiều dấu vết người tiền sử. Với sự giúp đỡ của William Doan và Clarence Weiant, họ đã phát hiện ra những phiến đá cổ xưa nhất của nền văn minh Trung Mỹ, một bức tượng tôn giáo và 15 tác phẩm điêu khắc chữ U. Tuy nhiên, phát hiện lớn nhất chỉ đến sau khi Weiant nghe được câu chuyện từ một người địa phương về di chỉ trong rừng. Tại đây, họ đào một cái rãnh sâu và phát hiện ra nhân vật nhân tạo nổi tiếng nhất nền văn minh Trung Mỹ, chiếc đầu cabeza coloso cao 1,8 m. Tiếp sau đó, họ tìm thêm 16 tượng đầu không lâu nữa tại bốn địa điểm khác nhau. Những chiếc đầu được khắc từ đá bazan núi lửa nguyên khối và có chiều cao dao động từ 1,47 m đến 3,4 m. Trước khi các khối đá được khắc, chúng được di chuyển về địa điểm từ khoảng cách 300 km. Các nhà khoa học vẫn chưa hiểu làm sao người Olmec có thể di chuyển những khối đá nặng đến 18 tấn như vậy.
Biểu cảm trên khuôn mặt các bức tượng đều sống động đến khó tin. Các chuyên gia đưa ra hai giả thuyết chính về các nhân vật được chạm khắc trên đầu đá. Giả thuyết đầu tiên cho rằng người Olmec khắc tượng các tướng lĩnh vĩ đại của họ trong quân sự. Tuy nhiên, dựa vào chiếc mũ các pho tượng mang trên đầu, có thể đây là tượng miêu tả đầu của các cầu thủ bóng đá bị hành quyết thời đó. Dù những chiếc đầu này đại diện cho ai, chúng vẫn có điểm đặc biệt là không có chiếc nào trùng lặp với nhau, mỗi chiếc có những họa tiết và biểu trưng cá nhân riêng rẽ. Một điểm bí ẩn nữa là có hai chiếc đầu được khắc lại không rõ lý do.
Ngay từ khi phát hiện những đầu đá, các nhà nhân chủng học đã tranh cãi kịch liệt về nguồn gốc của những chiếc đầu này. Chúng có môi dày, mặt mỏng và mũi to, đặc điểm nổi bật của người Châu Phi, và một số nhà khoa học cho rằng người Olmec là những người châu Phi đã đến định cư tại châu Mỹ. Tuy nhiên, lý thuyết này bị nhiều nhà nhân chủng học bác bỏ. Họ cho rằng sở dĩ tượng khác như vậy là do việc chạm khắc trên đá bằng công cụ thô rất khó khăn. Điều này càng có cơ sở khi pho tượng jade mang các đặc điểm của người châu Á. Phát hiện về nền văn minh Olmec đã thay đổi suy nghĩ của các nhà nhân chủng học. Họ từng cho rằng nền văn minh Maya mới là khởi nguồn cho văn minh Trung Mỹ, nhưng người Olmec mới thực sự là những người chủ đầu tiên ở khu vực này. Những nghiên cứu sau này cho thấy nền văn minh Maya và Aztec đều có gốc Olmec. Người Olmec đã xây dựng được những thành phố vĩ đại và các kim tự tháp trước khi thành Rome và các kim tự tháp Ai Cập ra đời.
Có lẽ, khía cạnh mang tính biểu tượng và huyền bí nhất của nghệ thuật Olmec là những chiếc đầu bằng đá khổng lồ. Chúng được chế tác với kỹ năng vượt trội từ đá bazan. Một số ý kiến cho rằng những chiếc đầu này là đại diện cho những người cai trị hoặc các vị thần. Không chỉ kỳ công về kỹ thuật, chúng còn thấm đẫm ý nghĩa văn hóa sâu sắc. Kích thước khổng lồ của chúng cho thấy rằng chúng có tầm quan trọng to lớn đối với người Olmec, có thể đóng vai trò là người bảo vệ tinh thần hoặc biểu tượng của quyền lực.
Một khám phá hấp dẫn khác về những chiếc đầu Olmec là chúng có đặc tính từ tính. Đá núi lửa bazan mà chúng được chạm khắc được biết là có từ tính khi nó nguội đi, cho thấy người Olmec đã có sự lựa chọn có chủ ý. Câu hỏi đặt ra là tại sao một nền văn minh trong thời đại không có kiến thức khoa học hiện đại lại chọn đá từ tính cho những di tích quan trọng nhất của mình? Một trong những bằng chứng thuyết phục nhất được khai quật ở Izapa là một chiếc rìu bằng đá được chạm khắc có đặc tính từ tính. Nơi có từ tính phát ra là ở chính giữa mồm của nó. Bằng chứng sâu hơn về kiến thức từ tính của người Olmec đến từ vùng đồng bằng ven biển Guatemala, nơi người ta đã tìm thấy một bức tượng báo đốm với các cực từ ở mỗi chân giơ lên. Những khám phá này vẽ nên bức tranh về một nền văn minh không chỉ giàu tính nghệ thuật và văn hóa, mà còn sở hữu một sự hiểu biết vượt trội về khoa học tự nhiên, đặc biệt là vật lý.
Bước ngoặt trong nghiên cứu việc sử dụng từ tính của người Olmec đến khi các nhà nghiên cứu từ Harvard và MIT chuyển sự chú ý sang những tác phẩm điêu khắc cổ xưa này. Cách tiếp cận đa ngành này kết hợp khảo cổ học với phân tích khoa học tiên tiến. Các nhà nghiên cứu phát hiện ra rằng các dị thường từ tính không được phân bố ngẫu nhiên mà được đặt một cách có quy luật ở những khu vực có ý nghĩa về mặt giải phẫu của tác phẩm điêu khắc. Phân tích này củng cố giả thuyết cho rằng người Olmec đã cố tình lựa chọn và làm việc với đá có từ tính.
Một trong những lý thuyết hấp dẫn nhất là người Olmec có thể đã sử dụng lực đẩy từ trường để vận chuyển những viên đá khổng lồ này. Một số người suy đoán rằng họ có thể đã hiểu và sử dụng lực đẩy của nam châm để dễ dàng vận chuyển những chiếc đầu khổng lồ. Một khả năng khác là người Olmec đã sử dụng đặc tính từ tính của đá bazan cho mục đích định hướng hoặc căn chỉnh.
Đặc điểm riêng biệt của những chiếc đầu đá này đã đặt ra nhiều giả thuyết. Có ý tưởng mang tính khiêu khích rằng người Olmec có thể có mối liên hệ với châu Phi. Lý thuyết này, mặc dù không được chấp nhận rộng rãi trong giới học thuật chính thống, vẫn tiếp tục gây ra tranh luận và quan tâm. Một số người cho rằng những chiếc đầu Olmec có những đặc điểm giống người châu Phi. Tuy nhiên, những người chỉ trích lý thuyết này chỉ ra rằng không có bằng chứng di truyền trực tiếp nào liên kết người Olmec với cư dân châu Phi.
Ngoài ra còn một giải thuyết khác cho rằng người Olmec là hậu duệ của người Trung Quốc cổ đại. Bằng chứng là nền văn minh Olmec bắt đầu vào khoảng năm 1100 trước Công Nguyên, gần với thời điểm triều đại nhà Thương của Trung Quốc sụp đổ. Các ghi chép ghi lại rằng con trai của hoàng đế nhà Thương đã mang 25.000 nghĩa nhân lão luyện về đại dương phía đông. Một số nhà sử học cho rằng những di dân Trung Quốc này có thể đã đến được bờ biển châu Mỹ nhờ dòng chảy Kuroshio. Nhà sư Tuệ Thâm cũng đã đi thuyền đến châu Mỹ khoảng 500 năm trước Leif Erikson và 1000 năm trước Columbus. Mô tả của ông về vùng đất mà ông đã đến cho thấy rằng dường như ông đã đi qua California và định cư ở Mexico. Ngôn ngữ viết được tìm thấy trên các đồ gốm và bức tượng của người Olmec cho thấy rằng nền văn hóa này có thể thực sự chịu ảnh hưởng của nền văn hóa Trung Hoa. Một số từ ngữ được tìm thấy trên các đồ trang trí này trùng khớp với những từ ngữ được sử dụng ở triều nhà Thương Trung Quốc.
Có thể các di sản của người Olmec đã chứng minh sự liên kết của họ với các nền văn minh bên ngoài Đại Tây Dương. Biểu tượng con rắn có lông vũ cũng đặt ra nhiều câu hỏi cho các nhà nghiên cứu. Nhiều nhà tư tưởng tin rằng tác phẩm điêu khắc này là sự mô tả thực tế về một sinh vật ở thế giới khác đang điều khiển một loại phương tiện bay nào đó. Một khía cạnh hấp dẫn trong cuộc thảo luận này là sự so sánh nền văn minh Olmec với các nền văn hóa cổ đại khác, đặc biệt là người Sumer và những người xây dựng nên Göbekli Tepe. Sự hiện diện của các họa tiết tương tự, chẳng hạn như biểu tượng túi xách nam, gợi ý về khả năng kết nối hoặc biểu tượng chung xuyên suốt các khoảng cách về địa lý và thời gian rộng lớn.
Sự suy tàn của nền văn minh Olmec xảy ra vào khoảng năm 400 trước Công Nguyên, cũng bí ẩn như sự nổi lên của họ. Nền văn minh hưng thịnh một thời này dường như đã biến mất, để lại đằng sau khung cảnh của những thành phố bị bỏ hoang. Nguyên nhân khiến họ biến mất vẫn còn là một bí ẩn. Sự biến mất của người Olmec và kiến thức của họ có thể đã ảnh hưởng đến sự phát triển của các nền văn minh tiếp theo trong khu vực.
Tóm lại, sự suy tàn của nền văn minh Olmec vẫn là chủ đề tranh luận giữa các học giả. Làm sao một nền văn minh tiên tiến như vậy lại có thể biến mất không dấu vết? Nền văn minh Olmec được nhớ đến như là văn hóa mẹ của Trung Mỹ, đã để lại một di sản thách thức sự hiểu biết của chúng ta về các nền văn minh cổ đại. Những thành tựu của họ về kiến trúc, nghệ thuật và tổ chức xã hội, cùng với sự biến mất bí ẩn, mang đến cái nhìn hấp dẫn về sự phức tạp của xã hội loài người sơ khai.
Khi chúng ta tiếp tục khám phá những bí mật của họ, người Olmec nhắc nhở chúng ta rằng lịch sử là một bức tranh ghép những trải nghiệm của con người. Mỗi mảnh đều có khả năng thay đổi sự hiểu biết của chúng ta về tổng thể. Câu chuyện của họ đan xen vào nền tảng lịch sử Mesoamerican, thách thức chúng ta nhìn xa hơn bề ngoài và đánh giá cao chiều sâu về sự sâu sắc trong hành trình của con người.
Cảm ơn các bạn đã theo dõi video của Kênh “Những lời dạy cổ xưa” ngày hôm nay. Đừng quên bấm like và đăng ký kênh để cùng chúng tôi khám phá những bí ẩn khác của lịch sử nhé. Hẹn gặp lại các bạn trong những video tiếp theo!