Chào mừng quý vị đến với chuyên mục “Những lời dạy cổ xưa”, nơi chúng ta cùng nhau khám phá những triết lý sâu sắc và giá trị vượt thời gian từ các nền văn hóa và tôn giáo cổ đại. Hôm nay, chúng ta sẽ cùng nhau tìm hiểu về một chủ đề vô cùng thú vị và cũng đầy thách thức: mối liên hệ giữa Phật giáo và ý niệm về một đấng sáng tạo toàn năng. Liệu Phật giáo có chấp nhận một đấng tạo hóa, hay có một nguyên lý nào khác chi phối sự vận hành của vũ trụ? Hãy cùng khám phá trong bài viết này.
Phật Giáo và Đấng Sáng Tạo
Ngành vũ trụ học hiện đại đã phát hiện ra rằng, các điều kiện cho phép sự sống và trí tuệ con người xuất hiện trong vũ trụ này dường như đã được mã hóa một cách có chủ đích. Từ các hạt nguyên tử đến các tinh tú và thiên hà, vũ trụ vận hành trong một sự hài hòa lý tưởng, như thể được tạo ra riêng cho loài người. Các nhà khoa học cho rằng, vũ trụ của chúng ta được hình thành dựa trên hai yếu tố: những điều kiện sơ khởi (tổng khối lượng và năng lượng, tốc độ trương nở ban đầu) và khoảng 15 hằng số vật lý (hằng số trọng lực, hằng số Planck, tốc độ ánh sáng, khối lượng các hạt cơ bản). Những hằng số này được đo đạc chính xác, nhưng chúng ta không có lý thuyết nào để dự đoán chúng.
Các nhà vật lý không gian đã khám phá ra rằng tất cả các yếu tố này phải được phối trí trong một trật tự cực kỳ hài hòa. Chỉ cần một sai biệt nhỏ trong các hằng số vật lý và điều kiện sơ khởi này, chúng ta đã không thể có mặt ở đây để nói về chúng. Nói cách khác, mọi thứ trong vũ trụ phải được lập trình một cách hoàn hảo để loài người có thể xuất hiện. Tỷ trọng ban đầu của vật chất trong vũ trụ phải được cố định ở một con số chính xác là 10 mũ trừ 60. Sự chính xác này có thể so sánh với một tay bắn cung thiện nghệ nhắm trúng mục tiêu 1 cm vuông đặt cách xa 14 tỷ năm ánh sáng.
Vậy, có phải có một đấng sáng tạo đã tạo ra vũ trụ và sắp xếp mọi thứ một cách hoàn hảo để con người được sinh ra? Theo các nhà khoa học, chúng ta có hai lựa chọn: một là coi sự hoàn hảo này là hệ quả của một tình cờ may mắn, hai là coi đó là một tất yếu. Nếu là ngẫu nhiên, chúng ta phải chấp nhận sự tồn tại của vô số vũ trụ khác, mỗi vũ trụ có một tổ hợp hằng số vật lý và điều kiện sơ khởi riêng. Chỉ vũ trụ của chúng ta mới có sự kết hợp hoàn chỉnh để tạo ra sự sống. Nếu không chấp nhận đa vũ trụ, chúng ta phải thừa nhận sự tồn tại của một nguyên lý sáng tạo đã điều chỉnh sự tiến triển của vũ trụ một cách tốt đẹp.
Tuy nhiên, khoa học không thể giúp chúng ta lựa chọn giữa hai khả năng này. Cả hai tình huống đều có thể xảy ra. Có nhiều lý thuyết được đưa ra để giải thích về sự sáng tạo một đa vũ trụ, như nghiên cứu xác suất miêu tả thế giới lượng tử, hay giả thuyết về chu kỳ tuần hoàn của vũ trụ với các vụ nổ Big Bang và Big Crunch liên tục. Một giả thuyết khác cho rằng vũ trụ của chúng ta chỉ là một bong bóng nhỏ trong một siêu vũ trụ được tạo nên bởi vô số bong bóng khác.
Vậy, khoa học đã không thể tìm ra câu trả lời cho câu hỏi về đấng sáng tạo. Có lẽ, Phật giáo sẽ cho chúng ta một cái nhìn khác. Điểm khác biệt then chốt giữa Phật giáo và các truyền thống tín ngưỡng khác là vấn đề về đấng sáng tạo. Phật giáo không đặt ra ý niệm về một nguyên nhân đầu tiên để lý giải sự tồn tại của vũ trụ. Thay vào đó, Phật giáo nhấn mạnh vào tánh không và duyên khởi. Phật giáo xem vấn đề sáng tạo là không liên quan, bởi vì thế giới hiện tượng không thực sự được sinh ra theo nghĩa chúng ta trải qua tình trạng từ “phi hữu” trở thành “hiện hữu”.
Thế giới hiện tượng tồn tại trong một cách thế gọi là tục đế, không phải là một thực tại trần thực. Tục đế là thực tại quy ước, do sự cảm nhận của chúng ta về một thế giới mà chúng ta cho rằng mọi vật hiện hữu một cách khách quan. Phật giáo quan niệm rằng những nhận thức như thế là sai lầm. Thế giới hiện tượng, nhìn một cách rốt ráo, không phải là những cái thực tại khách quan. Chúng ta không hề có những hiện hữu tự thân. Đây chính là trần đế.
Tánh Không và Duyên Khởi
Trong ý nghĩa này, vấn đề sáng tạo trở thành một vấn đề nan giải, một vấn nạn bắt nguồn từ sự xác tín về thực tại tuyệt đối của thế giới hiện tượng. Ý tưởng về sáng tạo chỉ cần thiết khi chúng ta tin vào một thế giới khách quan. Khi nhận thức rằng thế giới hiện tượng không có hiện hữu độc lập, thì ý niệm về đấng sáng tạo cũng không còn là một yêu cầu. Tuy nhiên, Phật giáo không loại bỏ khả năng về sự hiện diện của thế giới hiện tượng. Thế giới mà chúng ta thấy xung quanh không phải là phi hữu. Phật giáo cho rằng, nếu khảo sát cách chúng ta hiện hữu, chúng ta sẽ nhận ra rằng chúng không thể được xem là những thực thể độc lập, có hiện hữu tự thân riêng biệt.
Nhà triết học lớn của Phật giáo Ấn Độ, ngài Long Thọ, đã nói: “Bản tánh của vạn pháp là duyên khởi. Vạn pháp không hề có tự tánh.” Sự tiến triển của vạn pháp không phải do tình cờ may mắn, cũng không phải do sự can thiệp thiêng liêng, mà bị chi phối bởi luật nhân quả. Vạn pháp không có thực tại độc lập, nên chúng không thể bắt đầu và kết thúc một cách thực sự như những thực thể tách biệt. Do đó, ý niệm về sự khởi đầu và kết thúc của vũ trụ thuộc về tục đế, chứ không phải trần đế. Quan điểm này phù hợp với những khám phá của khoa học vũ trụ hiện đại.
Chỉ có hai loại vũ trụ không có khởi điểm và tận cùng: vũ trụ tuần hoàn với các vụ nổ Big Bang và Big Crunch vô tận, và vũ trụ trương nở đến vô tận. Với mức độ kiến thức hiện tại, có vẻ như ý niệm về một vũ trụ tuần hoàn không được chấp nhận. Phật giáo cho rằng, sự hòa điệu tuyệt vời của vũ trụ không phải là công trình của một đấng sáng tạo tối cao, mà là kết quả của sự cộng hữu giữa vật chất và ý thức từ vô thủy. Thế giới hiện tượng phải phù hợp một cách hỗ tương, và do đó tạo ra sự hài hòa kỳ diệu. Vật chất và ý thức không thể loại trừ nhau, mà có mối liên hệ duyên khởi.
Quan điểm này của Phật giáo có phần khác với quan điểm của nhiều nhà sinh học thần kinh, những người cho rằng ý thức có thể xuất hiện từ vật chất. Họ tin rằng tâm thức phát sinh khi hệ thống tế bào não bộ đạt đến ngưỡng phức hợp. Tuy nhiên, Phật giáo không rơi vào chủ nghĩa nhị nguyên tâm – thân phân lìa của Descartes. Sự khác biệt giữa vật chất và ý thức chỉ là trên mặt tục đế, bởi vì ở điểm tận cùng, cả hai đều không có hiện hữu tự thân. Phật giáo bác bỏ thực tại rốt ráo của thế giới hiện tượng, đồng thời bác bỏ ý tưởng cho rằng thức là độc lập và hiện hữu tự thân.
Như vậy, có những điểm tương đồng giữa quan điểm của Phật giáo và khoa học hiện đại về thực tại. Cả hai đều có xu hướng nhận định rằng không có một đấng tối cao toàn năng. Quan điểm này đã được thể hiện trong kinh tạng Phật giáo. Phật giáo cho rằng, ý niệm về đấng sáng thế là hão huyền, không mang lại hạnh phúc thực sự cho con người. Đức Phật đặt con người làm đối tượng cao nhất trong việc giải quyết khổ đau, thay vì tin vào một đấng sáng thế.
Đức Phật
Trong lịch sử, niềm tin vào đấng Phạm Thiên đã gây ra sự phân chia giai cấp trong xã hội Ấn Độ, tạo nên sự bất bình đẳng và đau khổ. Đức Phật đã bác bỏ ý niệm này, mở ra một cánh cửa mới của sự nhận thức. Đức Phật đã có cuộc đối thoại với các Bà la môn về đấng Phạm Thiên, và chỉ ra rằng niềm tin mù quáng vào đấng sáng tạo có thể gây ra sự cuồng tín, bất khoan dung và bạo lực.
Triết học Phật giáo đã trình bày các lập luận chi tiết bác bỏ học thuyết về đấng sáng thế. Các triết gia phương Tây cũng đã bác bỏ các luận cứ thần học về sự tồn tại của đấng sáng tạo. Đối với một số người, ý tưởng về đấng tạo hóa chỉ là một cách để giải thích những sự kiện bên ngoài mà họ không thể thấu hiểu. Đối với họ, đó là một đối tượng của đức tin, mang lại cảm giác an ủi và gần gũi. Tuy nhiên, những kinh nghiệm thần bí của các nhà thần bí không chứng minh được sự tồn tại của một đấng sáng tạo.
Trong Phật giáo, các hành giả thông qua thiền định nhận diện các yếu tố cấu thành kinh nghiệm của mình trong ánh sáng của vô thường, khổ đau và vô ngã. Mục đích của việc này là giải phóng bản ngã khỏi ảo giác và những cảm xúc không kiểm soát. Thiền giả có thể thấy rằng mọi thứ đều trôi chảy, không có đối tượng hay chủ thể cố định. Do đó, trạng thái thần bí cao nhất không cho thấy sự tồn tại của một đấng tạo hóa chi phối cá nhân. Phật giáo được xem là vô thần vì không tin vào đấng sáng tạo toàn năng, nhưng không đồng nhất với chủ nghĩa duy vật. Phật giáo là sự hòa hợp giữa tâm và vật.
Phật giáo không tán thành triết lý vật chất hủy diệt. Học thuyết về luân hồi, nghiệp báo và Niết bàn cho thấy rằng Phật giáo không phải là sự hủy diệt hoàn toàn sau khi chết, mà là sự thay đổi không ngừng. Mỗi chúng sinh là một đấng sáng tạo cho chính mình qua vô số kiếp luân hồi. Học thuyết về nghiệp là chu kỳ của sự tạo tác và hình thành của tâm và vật, đặt trên giáo lý nhân quả. Đức Phật không đưa ra một chủ nghĩa hư vô, mà là một giáo lý giải thoát khỏi khổ đau. Niết bàn không phải là một cảnh giới có chủ thể và đối tượng, mà là trạng thái hủy diệt hoàn toàn của tham sân si.
Phật giáo không phải là kẻ thù của tôn giáo, mà là kẻ thù của sự hủy diệt hoàn toàn. Phật tử là những người đại diện cho các giá trị đạo đức, tinh thần và văn hóa. Tuy nhiên, không thể nhắm mắt trước sự thật rằng nhân danh tình yêu của đấng toàn năng, đã có nhiều sự chia rẽ, hận thù và tiêu hủy văn hóa. Giá trị đạo đức của Phật giáo dựa trên năm giới cấm và mười điều thiện, cung ứng cho xã hội một nền tảng đạo đức viên mãn, không mù quáng và ảo tưởng.
Phật tử tôn thờ Đức Phật là một bậc thầy giác ngộ, không phải là một vị thượng đế. Họ nhìn nhận Đức Phật như bản chất tiềm ẩn trong chính mình. Phật giáo vượt ra ngoài phạm vi tôn giáo, đặt con người là mục tiêu của sự giải thoát khỏi khổ đau. Do đó, Phật giáo có thể dung nhiếp với các tôn giáo khác, nhưng các tôn giáo khác khó có thể hợp nhất với Phật giáo.
Qua bài viết này, “Những lời dạy cổ xưa” hy vọng bạn đã có cái nhìn sâu sắc hơn về mối liên hệ giữa Phật giáo và ý niệm về đấng sáng tạo. Phật giáo không phủ nhận sự tồn tại của vũ trụ, mà nhấn mạnh vào sự vận hành của nó theo luật nhân quả và duyên khởi. Triết lý này mở ra một con đường giải thoát cho con người, không dựa trên niềm tin mù quáng, mà dựa trên sự hiểu biết và thực hành. Hãy cùng nhau tìm hiểu thêm về những lời dạy cổ xưa để làm giàu thêm tri thức và tâm hồn của mình. Cảm ơn quý vị đã lắng nghe.