Chào mừng bạn đến với chuyên mục “Những lời dạy cổ xưa” của dinhbaochau.com, nơi chúng ta cùng nhau khám phá những triết lý sâu sắc từ các tôn giáo và nền văn hóa cổ xưa. Hôm nay, chúng ta sẽ cùng nhau tìm hiểu một chủ đề vô cùng quan trọng và có tính triết lý cao, đó là “Hành trình sinh tử” qua lời giảng giải của Dzongsar Jamyang Khyentse, một nhà tư tưởng Phật giáo lỗi lạc. Bài viết này sẽ không chỉ trích đọc mà còn phân tích, giúp bạn hiểu rõ hơn về ý nghĩa của cuộc sống, cái chết và hành trình tâm linh của mỗi người.
Cái chết, theo triết lý Phật giáo, không phải là sự kết thúc mà là một phần tất yếu của cuộc đời. Nó không đối lập với sự sống mà là một sự chuyển đổi, một giai đoạn trong chu kỳ sinh tử. Dù là người cao tuổi ra đi thanh thản hay người trẻ tuổi đột ngột qua đời, quá trình hấp hối, cái chết và những gì xảy ra sau đó đều tuân theo những nguyên lý chung. Cuốn sách “Hành trình sinh tử” mang đến những chỉ dẫn rõ ràng, được truyền lại qua nhiều thế hệ bởi các bậc thầy Phật giáo, giúp chúng ta hiểu sâu hơn về tiến trình này. Những lời khuyên này không chỉ dành riêng cho Phật tử mà còn dành cho bất kỳ ai có tâm trí rộng mở, tò mò và suy tư về cái chết của chính mình hay người thân.
Mọi chuyện xảy ra trong cuộc đời, kể cả khi sống hay chết, đều phụ thuộc vào nguyên nhân và điều kiện chúng ta đã tạo ra. Mỗi người sẽ có trải nghiệm riêng về cái chết vật lý và sự tan rã của thân tứ đại. Hành trình xuyên qua các giai đoạn sau khi chết cũng sẽ khác biệt. Dù vậy, việc tìm hiểu về quá trình hấp hối và trạng thái sau khi chết sẽ giúp chúng ta xua tan những lo lắng, đối mặt với cái chết một cách nhẹ nhàng và thanh thản. Các truyền thống Phật giáo dù có sự khác biệt về ngôn ngữ và thuật ngữ, nhưng đều đưa ra những lời khuyên tương tự về bản chất, vì thế chúng ta không nên coi những điểm khác biệt này là mâu thuẫn.
Câu Hỏi Về Cái Chết: Nguồn Cội Của Sự Giác Ngộ
Câu chuyện về thái tử Tất Đạt Đa lần đầu tiên nhìn thấy người chết là một minh chứng cho thấy tầm quan trọng của việc suy tư về cái chết. Từ một người sống trong nhung lụa, chưa từng đối diện với khổ đau, cái chết đã khiến thái tử đặt ra câu hỏi lớn về ý nghĩa cuộc đời. Liệu những thú vui, danh vọng có còn giá trị gì nếu tất cả đều phải chết? Chính sự suy tư này đã thúc đẩy thái tử đi tìm con đường giải thoát khỏi sinh tử luân hồi, mang lại lợi lạc cho tất cả chúng sinh.
Câu hỏi “Tôi sẽ chết sao?” không chỉ là một câu hỏi đầy thống thiết mà còn là một sự dũng cảm đặc biệt. Thái tử Tất Đạt Đa, người được định sẵn trở thành một vị vua, vẫn không tránh khỏi quy luật sinh tử. Vậy bao nhiêu người trong chúng ta, dù xuất thân từ gia đình quyền quý hay bình thường, dám tự hỏi mình câu hỏi tương tự? Phản ứng của thái tử là “Hãy đưa ta về cung điện” có vẻ hơi trẻ con, nhưng nó phản ánh tâm lý chung của nhiều người khi đối diện với sự thật về cái chết. Chúng ta thường trốn tránh, bận rộn với những điều phù phiếm, thay vì suy tư về một sự thật không thể tránh khỏi.
Cuộc Sống Hiện Đại và Nỗi Sợ Cái Chết
Trong xã hội hiện đại, con người tạo ra vô số hệ thống để đảm bảo cuộc sống tiện nghi và an toàn. Từ hệ thống bưu chính, ngân hàng đến đồng hồ đeo tay, điện thoại thông minh, tất cả đều được thiết kế để phục vụ nhu cầu vật chất và kết nối xã hội. Tuy nhiên, bao nhiêu người trong chúng ta từng tò mò và can đảm tự hỏi: “Tôi sẽ chết sao?”. Chúng ta dành hết nỗ lực để tổ chức thế giới vật chất, nhưng lại bỏ qua việc suy ngẫm về cái chết, một sự thật không thể tránh khỏi.
Chính vì vậy, việc bỏ ra chút ít nỗ lực để đối diện với sự thật về cái chết của chính mình là vô cùng quan trọng. Điều gì sẽ xảy ra với tất cả những tài sản, công việc, chuyến du lịch của chúng ta khi chết đi? Phật giáo tin rằng con người là loài sinh vật có khả năng đặt ra câu hỏi này nhiều nhất. Trong khi các loài vật và thậm chí chư thiên ở cõi trời cũng không mấy quan tâm đến cái chết, con người lại có năng lực tư duy và nhận thức để suy ngẫm về nó. Tuy nhiên, chúng ta thường chỉ nghĩ đến cái chết khi gặp đau khổ hoặc khi quá hạnh phúc, thay vì đối diện với nó một cách chủ động.
Giải Thoát Khỏi Nỗi Sợ Cái Chết
Chúng ta thường tự làm tê liệt bản thân trước nỗi đau của sự thật bằng cách giữ cho tâm trí luôn bận rộn, tiêu khiển và lên kế hoạch cho tương lai. Chính những điều này tạo ra cảm giác an toàn sai lầm, khiến chúng ta quên mất rằng cái chết là không thể tránh khỏi. Khi mất đi người thân, chúng ta buộc phải đối diện với sự thật này, và với một số người, đó là một sự thật vô cùng cay đắng và đáng sợ.
Nỗi sợ về cái chết xuất phát từ việc cái chết là một địa phận hoàn toàn không được nhận biết. Không ai trở về từ cõi chết để kể cho chúng ta nghe về nó. Chúng ta tạo ra những giả định xung quanh cái chết, cho rằng không thể trở về, không thể xem thể thao hay xem phim. Chúng ta lo sợ mất đi những thứ mình bám luyến, sợ bị phán xét. Tuy nhiên, mấu chốt nằm ở chỗ chúng ta không biết gì cả, và chính sự không hiểu biết này khiến chúng ta khiếp sợ.
Cái chết là sự kiện duy nhất trong đời mà chúng ta không có lựa chọn nào ngoài việc phải đối mặt. Việc cố gắng đẩy nhanh quá trình bằng cách tự tử cũng không giúp ích gì, bởi vì nỗi sợ hãi không có nút tắt. Chúng ta không thể đột nhiên trở nên vô tri như một viên sỏi. Vậy làm thế nào để giải thoát khỏi nỗi sợ hãi này?
Phương Pháp Thực Hành Theo Triết Lý Phật Giáo
Trang Tử, một nhà triết học Trung Hoa, đã đưa ra một câu hỏi đáng suy ngẫm: “Khi nhìn vào con bướm, làm sao bạn biết rằng bản thân bạn không phải chỉ là một phần nhỏ trong giấc mơ của con bướm đó?”. Điều này cho thấy rằng, chúng ta không thể chắc chắn về sự tồn tại của mình. Tất cả những gì chúng ta có thể làm là đặt ra một giả định. Các phương pháp thông thường như tự cấu véo hay làm những việc kịch tính khác cũng không thể chứng minh được một cách dứt khoát rằng chúng ta đang sống.
Tuy nhiên, chúng ta vẫn tiếp tục sợ hãi cái chết, bám chấp vào các phương pháp để chứng minh mình đang tồn tại. Mỗi thứ chúng ta cảm nhận, nhìn, nghe, nếm, chạm, đánh giá, phán xét đều được tạo ra bởi môi trường, văn hóa, gia đình và những giá trị mà loài người đặt ra. Bằng cách nhận thức được những điều này, chúng ta có thể chinh phục được nỗi sợ cái chết. Đây chính là cách tự giải thoát khỏi những phân biệt nhị nguyên, một quá trình không tốn kém, chỉ đòi hỏi chúng ta tự hỏi bản thân: “Tôi chắc chắn đến mức nào về việc mình đang thực sự ở đây? Tôi chắc chắn đến mức nào về việc mình đang còn sống?”.
Việc tự vấn bản thân sẽ giúp chúng ta nhận ra những niềm tin ngụy tạo, từ đó có thể thoát ra khỏi những hoàn cảnh của cá nhân, tiến gần hơn đến sự hiểu biết về tánh không. Tánh không không phải là hư vô, mà là sự trống rỗng của bản chất tự có, là sự vô thường của mọi hiện tượng. Khi hiểu được điều này, chúng ta sẽ vượt qua không chỉ nỗi sợ hãi cái chết mà còn cả những giả định về cuộc sống. Tất cả đều chỉ là những công việc của sự đoán định, tạo nên những ảo tưởng của luân hồi.
Sống Trong Ảo Ảnh, Nhưng Không Sợ Hãi
Thế giới xung quanh chúng ta, dù có vẻ hiện hữu, nhưng thực chất chỉ là những ảo ảnh giả tạo. Một khi chấp nhận được sự thật này, không chỉ trên phương diện tri thức mà còn bằng trực giác, chúng ta sẽ không còn sợ hãi. Cuộc sống chỉ là một ảo tưởng, và cái chết cũng vậy. Ngay cả khi không hiểu được hoàn toàn quan điểm này, việc làm quen với nó cũng sẽ giúp giảm đi nỗi sợ hãi về cái chết. Sợ hãi là điều vô lý và không cần thiết, đặc biệt là nỗi sợ cái chết.
Nỗi sợ hãi sẽ tan biến ngay khi chúng ta chấp nhận rằng mọi thứ đang hiển hiện chỉ là một ảo tưởng. Để chấp nhận điều này, chúng ta cần lắng nghe nhiều thông tin về sự ảo tưởng của sự sống và cái chết, suy ngẫm về những gì đã nghe, và làm cho những gì đã học trở nên quen thuộc. Phương pháp đơn giản và hiệu quả nhất là đặt ra những câu hỏi, không cần thiết phải có câu trả lời. Hãy nhìn vào một con bướm, tự hỏi liệu chú bướm có đang nằm mơ thấy mình hay không? Hãy tự cấu véo mình và tự hỏi ai đang làm hành động cấu véo? Hãy nhận biết và theo dõi suy nghĩ của mình ngay khoảnh khắc này. Nếu đang nghĩ về một điều xấu, đừng để nó dẫn dắt bạn đi tiếp. Hãy chỉ quan sát nó. Nếu đang nghĩ về những chiếc chìa khóa xe ô tô, hãy nhận biết rằng mình đang nghĩ về chúng.
Việc quan sát những suy nghĩ, cảm xúc, và trạng thái của mình sẽ giúp chúng ta hiểu rằng phần lớn thế giới bên trong và bên ngoài chỉ là những giả định và sự phóng chiếu. Nếu không có thời gian làm quen với quan điểm rằng luân hồi chỉ là ảo tưởng, hãy cố gắng không quá dính mắc vào những kế hoạch, mong đợi, và kỳ vọng. Hãy chuẩn bị cho mình có thể rơi vào tình huống mà tất cả mọi thứ trở nên tồi tệ. Hãy ý thức về cách mọi thứ đổi thay. Điều này sẽ giúp giảm bớt nỗi sợ hãi về cái chết.
Chuẩn Bị Cho Cái Chết và Ý Nghĩa Của Sự Cô Độc
Nếu trong cuộc đời chưa bao giờ trải qua thất vọng, thất bại thì khi đứng trước ngưỡng cửa cái chết, chúng ta sẽ cảm thấy kinh sợ. Tuy nhiên, lúc đó thì đã quá muộn. Việc chuẩn bị cho cái chết là vô cùng quan trọng. Chúng ta cần giảm bớt tính vị kỷ, ích kỷ, tham lam, những yếu tố gây ra nỗi sợ hãi lớn nhất. Tất cả chúng ta sẽ cô đơn khi chết đi, nhưng nếu quen với việc hành xử dựa trên sự kiểm tra của đám đông, chúng ta sẽ cảm thấy sự cô độc của cái chết là không thể chịu đựng nổi.
Cái chết có thể đến trong đau đớn hoặc không, tùy thuộc vào nghiệp của mỗi người. Đau đớn mà chúng ta phải chịu đựng khi chết phần lớn đến từ cảm xúc bám chấp vào cuộc sống, vật sở hữu, bạn bè, gia đình, tài sản, và cả những công việc chưa hoàn tất. Chúng ta sinh ra để rồi chết đi, và không ai có thể ngăn cản điều đó. Nếu muốn trải nghiệm sự bất lực và cô đơn của quá trình chết và tái sinh, chúng ta cần thực tập những nguyên nhân và điều kiện để chấm dứt tái sinh ngay khi còn đang sống.
Người thân có thể tụ họp xung quanh ta lúc lâm chung, nhưng họ có thể không giúp ích được gì, thậm chí còn khiến mọi thứ tồi tệ hơn. Họ có thể cãi nhau về tài sản, tước đoạt nhà cửa, tiền bạc, và làm cho nỗi đau chia lìa trở nên quá sức chịu đựng. Tâm thức con người thường coi cái chết là sự chia tách giữa thân xác và tâm thức, nhưng thực chất nó đánh dấu sự kết thúc của một khoảng thời gian mà chúng ta đang trải nghiệm. Cái chết là sự sinh ra, và sự sinh ra cũng là sự tồn tại. Mọi thứ chúng ta trải nghiệm đều ẩn chứa cả sự sinh khởi và diệt đi.
Cái Chết: Cơ Hội Để Thức Tỉnh
Cuộc sống đầy bất ngờ, nhưng cái chết là sự kiện trọng đại nhất. Nếu chết đi, mọi kế hoạch đều trở nên vô nghĩa, chúng ta mất đi danh tính và toàn bộ của cải. Đó là lý do tại sao cái chết là một vấn đề lớn. Tuy nhiên, so với cái chết, việc sinh ra đời lại ít được chúng ta quan tâm hơn. Chúng ta yêu thích những sự ra đời, chúc mừng các bậc sinh thành, kỷ niệm sinh nhật. Tuy nhiên, các vị đại đạo sư Phật giáo lại nghĩ rằng việc sinh ra đời là một chướng ngại lớn cần phải vượt qua.
Theo Đức Long Thọ, sinh ra là vấn đề phiền nhiễu hơn so với cái chết đối với người có xu hướng tâm linh. Chúng ta không thể kiểm soát được việc sinh ra, không có ý kiến về nơi mình được sinh ra, ai là cha mẹ, ngày giờ sinh. Tuy nhiên, việc nhận ra cái chết là điều không thể tránh khỏi sẽ giúp chúng ta trân trọng những gì đang có, tận dụng cuộc sống tối đa, yêu thương, duy trì tâm thái lãng mạn, và tránh trở nên lãnh cảm, bế tắc về đời sống thế gian. Suy nghĩ về cái chết là phương cách duy nhất có thể giúp chúng ta tỉnh táo trở lại.
Phật Tính: Bản Chất Thật Sự Của Tâm Thức
Cái chết dạy cho chúng ta một sự thật tích cực: bản chất tâm thức của mỗi chúng sinh là Phật tánh. Phật tánh không phải là một lý thuyết, mà là sự thật hiển nhiên. Dù bạn làm gì, ở đâu, bản chất của tâm vẫn là Phật. Hãy cảm nhận kết cấu của quyển sách, lắng nghe những gì xung quanh, cảm giác mềm mại của tấm đệm, hãy suy nghĩ về những câu chữ bạn đang đọc. Tất cả đều cho thấy bản chất tâm thức của bạn là Phật.
Không chỉ tâm thức của bạn là Phật, mà tâm thức của tất cả chúng sinh cũng là Phật. Cũng giống như ly nước tinh khiết, nhưng khi khuấy trộn với bùn, chúng ta chỉ thấy nước bùn. Tương tự, chúng ta thiếu sự chú tâm, tỉnh giác, nên khuấy động những hành xử từ suy nghĩ đến cảm xúc, khiến tâm thanh tịnh trở nên đục ngầu.
Hãy dừng đọc trong 3 phút và quan sát tâm mình. Bạn sẽ thấy một suy nghĩ khởi lên trong tâm, sau đó bạn bắt đầu suy nghĩ về nó, và rồi hoàn toàn lạc mất trong những suy nghĩ tiếp theo. Sự thiếu chú tâm khiến chúng ta không nhận thấy tâm mình bị cuốn vào những thứ phù phiếm, cảm xúc, suy nghĩ, giá trị, triết lý, hệ thống chính trị, tiền bạc, tài sản. Trong suốt cuộc đời, sự tỉnh giác, Phật tánh của chúng ta bị che lấp bởi những suy nghĩ phóng túng.
Cái Chết: Thời Khắc Thể Hiện Phật Tính
Thời điểm cái chết đến, dù là Phật tử, giám đốc điều hành, hay người theo chủ nghĩa vật chất, tâm bạn sẽ buộc phải lìa bỏ tất cả mọi thứ, bao gồm bạn bè, gia đình, nhà cửa, công viên, phòng tập thể hình, và cả thân xác của bạn. Tất cả những gì chúng ta nhận thức được đều được lọc qua các giác quan, ý thức, giáo dục, và văn hóa. Khi chết đi, các giác quan vật lý bị biến dạng, tâm thức trần trụi, và tất cả những gì ta nhận thức được đều ở trạng thái nguyên sơ, không còn được lọc.
Thời khắc lâm chung là thời khắc quý giá để chúng ta trực nhận và nắm giữ bản tánh nguyên sơ của mình, Phật tính của mình. Đó là lý do tại sao các hành giả Phật giáo phát triển những kỹ năng cần thiết trong lúc còn sống, để tận dụng tối đa cơ hội mà cái chết mang lại. Khoảnh khắc chết còn đặc biệt quan trọng với những hành giả Mật thừa. Dù không đạt giác ngộ trong lúc sống, họ vẫn có thể phát triển những kỹ năng để thành công ngay tại thời điểm chết.
Tính Chắc Chắn và Không Chắc Chắn Của Cái Chết
Điều duy nhất chúng ta có thể chắc chắn là mình sẽ chết. Tuy nhiên, chúng ta không biết thời điểm chính xác cái chết sẽ đến. Sự không chắc chắn này khiến cái chết trở thành một chủ đề hấp dẫn để suy tư. Tính chắc chắn của việc chết đã đủ tồi tệ, nhưng sự không chắc chắn về thời điểm chết còn tồi tệ hơn. Sự bất ổn này khiến chúng ta lập kế hoạch, nhưng không gì đảm bảo những kế hoạch đó sẽ diễn ra đúng như mong đợi.
Việc lập kế hoạch là cách hiệu quả để tiêu dùng tương lai, nhưng nó cũng tạo ra thêm phiền khổ. Chúng ta cần chuẩn bị cho cái chết, và nỗi sợ cái chết là một trong những lý do để thực hành pháp. Tuy nhiên, việc thực hành pháp chỉ vì nỗi sợ hãi cũng sẽ khiến cho việc thực hành trở nên sai lệch. Ngày nay, người ta thường thực hành pháp vì những mục tiêu thế tục như trở thành người quản lý tốt hơn, tìm kiếm bạn đời, đạt được hạnh phúc, hay có một tâm trí và cuộc sống bình yên. Đối với họ, thiền định là để chuẩn bị cho cuộc sống, chứ không phải cái chết.
Nếu mục tiêu của bạn chỉ là học cách thư giãn và nghỉ ngơi, thì thiền định không phải là lựa chọn tốt nhất. Bạn có thể hút một điếu thuốc, uống một cốc whisky, hoặc lướt mạng xã hội. Tuy nhiên, những phương pháp này chỉ mang lại sự thư giãn tạm thời, trong khi thiền định là một phương pháp giúp chúng ta chuẩn bị cho cái chết và những gì xảy ra sau khi chết.
Đối Diện Với Sự Thật Của Luân Hồi
Cuộc đời chứa đầy bất ngờ, và dù bạn trẻ khỏe đến đâu, bạn vẫn có thể chết trước. Chúng ta cần sẵn sàng cho bất cứ điều gì, và nhận thức đầy đủ về sự thật của luân hồi. Nếu vẫn bám giữ vào những kỳ vọng, giả định mù quáng, và tiếp tục theo đuổi những kế hoạch thế tục, thì khi điều xấu nhất xảy ra, nỗi đau khổ sẽ trở nên cùng cực.
Tóm lại, “Hành trình sinh tử” không chỉ là một cuốn sách về cái chết, mà còn là một cuốn sách về cuộc sống. Nó giúp chúng ta hiểu rõ hơn về ý nghĩa của sự tồn tại, vượt qua nỗi sợ hãi, và tìm thấy sự bình yên trong tâm hồn. Hãy nhớ rằng, cái chết không phải là sự kết thúc mà là một sự chuyển đổi, một phần tất yếu của cuộc đời. Hãy trân trọng những gì bạn đang có, sống một cuộc đời ý nghĩa, và chuẩn bị cho hành trình sinh tử của chính mình.