Gia Cát Lượng, một bậc kỳ tài với trí tuệ xuất chúng, được xem là một trong những nhân vật nổi bật nhất thời Tam Quốc. Tuy nhiên, chỉ có Tư Mã Ý mới là người thực sự xứng tầm để đối đầu và làm nổi bật tài năng của ông. Trong Tam Quốc Diễn Nghĩa của La Quán Trung, cuộc đối đầu giữa hai người này không chỉ là những trận chiến cân não mà còn là sự gặp gỡ của hai bộ óc thiên tài.
Gia Cát Lượng được ca ngợi là người tài giỏi, có thể xoay chuyển càn khôn, nhưng phần lớn tài năng của ông được La Quán Trung miêu tả một cách chủ quan. Những chiến thắng trước các đối thủ khác không thể hiện hết được năng lực thực sự của ông. Chỉ đến khi đối đầu với Tư Mã Ý, một người cũng tài năng không kém, Gia Cát Lượng mới có cơ hội thể hiện hết tài hoa của mình. Tư Mã Ý, người sống sót qua những cuộc tranh đấu khốc liệt và ẩn mình chờ thời, trở thành đối thủ xứng tầm duy nhất của Gia Cát Lượng trong một cuộc chiến trường kỳ.
Bối cảnh của cuộc đối đầu này diễn ra khi Gia Cát Lượng sáu lần mang quân ra Kỳ Sơn đánh Ngụy. Lo sợ trước sức mạnh của Thục, Tào Ngụy đã cử Tư Mã Ý đến trấn giữ biên cương, ngăn chặn quân Thục chiếm thế chủ động. Lần đầu tiên hai người đối đầu trực tiếp là một sự kiện quan trọng. Khi đó, nhiều mưu sĩ nổi tiếng đã qua đời hoặc ẩn dật, khiến cuộc đối đầu giữa Gia Cát Lượng và Tư Mã Ý trở nên có ý nghĩa quyết định. Ai thắng trong cuộc chiến này sẽ uy trấn thiên hạ và có cơ hội thống nhất Trung Nguyên. Đây cũng là dịp hiếm hoi để Gia Cát Lượng phô diễn hết tài năng, và đồng thời, tìm thấy một tri kỷ thực sự. Mặc dù ở hai đầu chiến tuyến, Gia Cát Lượng và Tư Mã Ý lại hiểu nhau đến kỳ lạ.
Vậy ai là người hơn ai, kẻ tám lạng người nửa cân? Xét về kết quả cuối cùng, Tư Mã Ý là người chiến thắng. Con cháu của ông đã thống nhất được thiên hạ. Tuy nhiên, về phẩm chất đạo đức và mưu trí, Gia Cát Lượng có phần nổi trội hơn. Ông trung thành với Lưu Bị, cúc cung tận tụy phò tá nhà Thục Hán, là hình mẫu một vị quân sư tài đức. Về năng lực, cả hai đều là kỳ phùng địch thủ khó phân cao thấp. Trong những lần đối đầu, họ có thắng có thua, nhưng không ai tiêu diệt được hoàn toàn đối phương. Cả hai đều có quyền lực lớn, Gia Cát Lượng là công thần khai quốc của Thục Hán, còn Tư Mã Ý lại nắm thực quyền ở Ngụy.
Trong các trận giao tranh, Gia Cát Lượng thường có lợi thế hơn, nhiều lần đẩy lui được quân Tư Mã Ý. Thậm chí, có lần ông suýt thiêu chết Tư Mã Ý ở Thượng Phương Cốc. Tuy nhiên, về đại cục, Tư Mã Ý lại tỏ ra lợi hại hơn. Mục đích chính của ông là giữ vững phòng tuyến. Khi Gia Cát Lượng gửi tặng yếm váy đàn bà để kích tướng, Tư Mã Ý đã giả vờ nổi giận để tránh mất lòng quân sĩ, đồng thời gửi thư về kinh đô xin lệnh. Ngụy Diên sau khi biết chuyện đã về báo lại với Khổng Minh, Gia Cát Lượng chỉ cười và nói rằng Tư Mã Ý thực chất hiểu rõ ý đồ của ông. Tư Mã Ý không dám đánh, việc gửi thư về chỉ là để ra oai với tướng sĩ.
Tổng kết lại, Gia Cát Lượng lợi hại về mưu trí, nhiều lần bày kế đánh bại Tư Mã Ý. Ngược lại, Tư Mã Ý chỉ có một lần giành thắng lợi trước Gia Cát Lượng. Về quyền mưu, Tư Mã Ý thâm sâu hơn, tạo cơ sở cho con cháu soán ngôi đổi triều đại. Còn Gia Cát Lượng, dù nhiều lần Bắc phạt nhưng do nội bộ bất hòa nên không thể thành công. Hai người đều là danh nhân lưu danh sử sách, công và lỗi cần được phân tích khách quan, không nên phiến diện.