Trận Di Lăng thất bại là đòn giáng mạnh vào Lưu Bị, khiến những kế hoạch và hoài bão khôi phục Hán thất của ông tan thành mây khói. Nỗi đau này cùng với tin dữ liên tiếp về cái chết của các tướng lĩnh tài ba như Hoàng Trung, Mã Siêu, và cả sự suy sụp về sức khỏe đã khiến Lưu Bị ngày càng yếu đi. Trước khi qua đời, ông đã triệu Gia Cát Lượng đến Vĩnh An để ủy thác hậu sự, đồng thời căn dặn về việc dùng người, đặc biệt là Mã Tốc. Tuy nhiên, sai lầm của Gia Cát Lượng sau này, khi không nghe theo di ngôn của Lưu Bị, đã dẫn đến những hậu quả khôn lường, góp phần vào sự suy vong của nhà Thục Hán.
Lưu Bị, với tài năng chiêu hiền đãi sĩ, đã thu phục được nhiều nhân tài như Gia Cát Lượng, Bàng Thống, Pháp Chính, Hứa Tĩnh, Mã Lương về văn thần; Trương Phi, Hoàng Trung, Mã Siêu, Triệu Vân, Ngụy Diên về võ tướng. Ông không hề phân biệt đối xử, đối đãi tử tế với cả những người từng phục vụ Lưu Chương. Thậm chí, có thích khách đến ám sát ông cũng phải cảm động mà bỏ đi. Ngụy thư đã chép rằng Lưu Bị bên ngoài thì phòng bị giặc cướp, bên trong thì rộng rãi giúp đỡ mọi người, từ binh sĩ tới thủ hạ đều được ngồi cùng chiếu ăn cùng mâm, không phân biệt sang hèn. Chính vì thế, người theo về rất đông.
Lưu Bị là người sáng suốt, biết nhìn người, các tướng lĩnh trung thành tuyệt đối với ông. Ngay cả sau khi ông qua đời, không ai có ý phản bội, điều này khác biệt so với Tào Tháo, người mà các tướng lĩnh đã làm phản sau khi ông mất, điển hình là Tư Mã Ý. Lưu Bị cũng là người biết cách dùng người, không trừng phạt thuộc hạ quá nặng, và sự ủy thác cho Gia Cát Lượng đã chứng minh rằng ông đã chọn đúng người phụ chính cho con trai mình. Trước khi lâm chung, ông còn nhìn ra được giới hạn của Mã Tốc và khuyên Gia Cát Lượng không nên quá trọng dụng người này, vì Mã Tốc là người hay nói quá, và thực tế sau này đã chứng minh sự lo lắng của ông là hoàn toàn chính xác.
Tuy nhiên, sau khi Lưu Bị qua đời, Gia Cát Lượng đã phạm phải sai lầm lớn khi không nghe theo di ngôn của tiên chủ về Mã Tốc. Trong lần Bắc phạt đầu tiên, Gia Cát Lượng quyết định chọn Mã Tốc làm tiên phong trấn thủ Nhai Đình, một vị trí trọng yếu. Quyết định này đã gây ra nhiều tranh cãi. Ngụy Diên và Triệu Vân đều là những võ tướng dày dặn kinh nghiệm, nhưng Gia Cát Lượng lại đặt niềm tin vào Mã Tốc, một người giỏi lý thuyết nhưng thiếu thực chiến. Dù trước đó Lưu Bị đã cảnh báo, Gia Cát Lượng vẫn không lưu tâm, thậm chí còn tin tưởng Mã Tốc hơn sau khi người này đưa ra những kiến nghị đúng đắn trong cuộc Nam chinh.
Trước khi xuất quân, Gia Cát Lượng đã dặn dò Mã Tốc rất kỹ phải đóng quân giữa đường, giữ lấy nguồn nước. Tuy nhiên, Mã Tốc lại tự cho mình là thông minh, không nghe theo lời căn dặn, dẫn quân lên núi đóng trại, trái với sự chỉ huy của Gia Cát Lượng. Vương Bình đã nhiều lần khuyên can nhưng Mã Tốc không nghe. Cuối cùng, quân Ngụy do Trương Cáp chỉ huy đã cắt đứt đường nước, khiến quân Thục hoảng loạn, tan tác. Trận thua Nhai Đình đã đánh mất cơ hội đánh chiếm Lũng Hữu của quân Thục. May nhờ Triệu Vân ngăn chặn phía sau, quân Thục mới tránh được tổn thất nặng nề.
Sau thất bại này, Gia Cát Lượng đã nhận lỗi về mình và nghiêm khắc thi hành quân luật, chém đầu Mã Tốc. Hành động này của ông bị nhiều người phản đối. Tập Thất Sĩ cho rằng, Mã Tốc chỉ mắc sai lầm chiến thuật, không đáng phải chết. Hơn nữa, nước Thục vốn nhân tài ít ỏi, việc giết chết một người có tài như Mã Tốc là điều đáng tiếc. Ông còn so sánh việc này với việc Tần Mục Công giết Thần Hạp, một người có tài nhưng cũng vì một trận thua mà bị xử tử, dẫn đến những thất bại sau này. Dù trước đó Lưu Bị đã khuyên không nên trọng dụng Mã Tốc, nhưng Gia Cát Lượng vẫn dùng và sau đó lại giết, điều này cho thấy sự mâu thuẫn trong cách dùng người của ông.
Tuy Gia Cát Lượng đã ân cần chăm sóc gia đình Mã Tốc và luôn day dứt về cái chết của vị tướng này, nhưng sai lầm khi không nghe theo di ngôn của Lưu Bị đã để lại hậu quả nặng nề. Nếu Gia Cát Lượng chọn Ngụy Diên hoặc Triệu Vân trấn thủ Nhai Đình, hoặc không chém Mã Tốc mà cho ông ta cơ hội lập công chuộc tội, có lẽ số phận của nhà Thục Hán đã khác. Tam Quốc có lẽ sẽ không chỉ dừng lại ở ba phần mà có thể kéo dài hơn nữa. Những lời ca bi tráng trong bài hát “Trường Giang Cuồn Cuộn Chảy Về Đông” có lẽ đã ca tụng chiến công của nhà Thục Hán thay vì những bi ai như hiện tại.
Gia Cát Lượng là một kỳ tài, nhưng không phải lúc nào những quyết sách của ông cũng hoàn toàn đúng đắn. Việc không nghe theo lời dặn của Lưu Bị về Mã Tốc là một sai lầm chí mạng, góp phần đẩy nhanh quá trình suy vong của Thục Hán, một bài học sâu sắc về việc dùng người và lắng nghe ý kiến của người khác.
Tài liệu tham khảo:
- La Quán Trung, Tam Quốc Diễn Nghĩa
- Trần Thọ, Tam Quốc Chí
- Ngụy Thư
- Các bài nghiên cứu lịch sử liên quan đến giai đoạn Tam Quốc.