Gia Cát Lượng, vị quân sư tài ba, không chỉ nổi danh với tài cầm quân, bày binh bố trận mà còn là một nhà chính trị kiệt xuất, đặc biệt trong việc đánh giá và sử dụng nhân tài. Tư tưởng trị quốc của ông, được thể hiện rõ qua tác phẩm “Gia Cát Lượng Tập”, đến nay vẫn còn nguyên giá trị.
Nhân tài là gốc của quốc gia
Gia Cát Lượng quan niệm rằng, quốc gia có nhân tài cũng giống như nhà có cột trụ. Cột trụ vững chắc thì nhà mới bền, nhân tài giỏi thì nước mới hưng thịnh. Mối quan hệ giữa trị quốc và nhân tài là mối quan hệ cốt lõi, thiếu nhân tài thì quốc gia khó mà phát triển, thậm chí suy vong.
Vậy, thế nào là một nhân tài theo quan điểm của Gia Cát Lượng? Đó không chỉ là người có học thức uyên bác, sở trường chuyên sâu mà còn phải là người có phẩm đức cao quý, chính trực, trung thành, không màng danh lợi, không sợ trách nhiệm. Ông đặc biệt nhấn mạnh đến chữ “trực” – sự chính trực.
Đề bạt và sử dụng người tài
Năm Kiến An thứ 5 (227), trước khi dẫn quân Bắc phạt, Gia Cát Lượng dâng “Xuất Sư Biểu” lên Hậu Chủ Lưu Thiện, đề cử những người tài đức như Quách Du Chi, Phí Vĩ, Đổng Doãn, Hướng Sủng, Trần Chấn, Trương Duệ, cùng nhiều người khác. Ông khẳng định họ là những bề tôi hiền lương, trung chính, sẵn sàng xả thân vì nước, mong muốn Hậu Chủ thân cận và tin dùng.
Gia Cát Lượng cũng chỉ rõ nhược điểm của Lưu Thiện, khuyên nên tránh xa kẻ tiểu nhân, thân cận người hiền. Ông lấy sự hưng thịnh của tiền triều và sự suy vong của nhà Hán làm dẫn chứng, cho thấy tầm quan trọng của việc sử dụng nhân tài. Qua đó, ta thấy rõ sự coi trọng nhân tài của Gia Cát Lượng, lòng trung thành và sự lo lắng cho vận mệnh đất nước.
Để có được nhân tài thực sự, Gia Cát Lượng cho rằng quân chủ cần phải đi sâu vào dân gian, không câu nệ hình thức, dũng cảm trọng dụng người tài. Ông ví việc tìm người tài như “Khương Thượng gặp Văn Vương”, là một sự gặp gỡ định mệnh. Ông đề xuất các biện pháp như: treo thưởng để đợi người lập công, đặt vị trí để đợi kẻ trí sĩ, mở rộng cửa để đón nhân tài. Bên cạnh đó, ông cũng chủ trương dùng lễ để mời những người tài ẩn dật, không màng danh lợi.
Phân loại và đánh giá nhân tài
Gia Cát Lượng hiểu rằng mỗi người có tài năng và tố chất khác nhau. Có người giỏi bày mưu tính kế, có người giỏi xung phong giết địch. Ông nhận thức rõ điều này và chủ trương sử dụng người phù hợp với năng lực của họ. Ông ví von: “Nước sạch không cần cả sông sạch, chỉ cần không có cặn bẩn; ngựa hay không cần như kỳ lân, chỉ cần chạy nhanh; người hiền tài không cần là thánh nhân, chỉ cần có trí tuệ thông đạt”.
Dựa trên tài năng, Gia Cát Lượng chia nhân tài thành 6 cấp bậc: anh tuấn (10 người), kiệt xuất (100 người), hào kiệt (1000 người), trụ cột (10000 người), tướng soái (10 vạn người) và tướng của thiên hạ. Ông đặc biệt coi trọng những người toàn tài, có trí tuệ, có hiểu biết rộng, cả văn lẫn võ, có khả năng bao quát và lãnh đạo. Ông cho rằng bậc tướng của thiên hạ phải “nhân ái khắp thiên hạ, tín nghĩa khiến dân tâm phục, trên thông thiên văn, dưới tường địa lý, trong nắm bốn biển”.
Rèn luyện và kiểm định nhân tài
Gia Cát Lượng cho rằng tài năng không hoàn toàn là do bẩm sinh mà còn phải trải qua rèn luyện thực tế. Ông tự nhận mình là Ngọa Long, nếu không trải qua chinh chiến thì cũng chỉ là một cái tên suông. Vì vậy, ông rất coi trọng việc rèn luyện nhân tài trong thực tiễn.
Để đánh giá nhân tài, Gia Cát Lượng đưa ra 7 phương pháp: (1) Đặt họ vào các tình huống lớn nhỏ để xem chí hướng; (2) Dùng ngôn từ để hỏi đáp để xem khả năng ứng biến; (3) Tham vấn mưu kế để xem kiến thức; (4) Đặt vào tình huống khó khăn để xem lòng dũng cảm; (5) Cho uống rượu để xem bản tính; (6) Cho lợi ích để xem sự liêm khiết; (7) Giao nhiệm vụ để xem sự tín nghĩa.
Cơ cấu tham mưu và tiếp thu ý kiến
Để phát huy tối đa hiệu quả của nhân tài, Gia Cát Lượng sáng lập cơ cấu tham mưu. Ông giải thích rằng tham mưu là nơi tập hợp ý kiến của nhiều người, giảm thiểu sai sót cho người lãnh đạo. Cơ cấu này được xem là tiền thân của các cơ quan tham mưu ngày nay. Gia Cát Lượng dùng quạt lông để tiếp nhận ý kiến, sau đó xem xét, đánh giá, tập hợp những ý kiến hữu ích, từ đó đưa ra chính sách đúng đắn. Ông nhấn mạnh rằng, “đạo quản lý chính sự cốt yếu ở nghe nhiều mặt, tiếp thu ý kiến của mọi người”.
Tư tưởng dùng người của Gia Cát Lượng mang tính khách quan và toàn diện. Chính vì vậy, nhiều nhân sĩ, chiến sĩ đã tụ tập xung quanh ông, tạo nên một tập đoàn lãnh đạo vững mạnh.
Kết luận
Đạo trị quốc và nghệ thuật dùng người của Gia Cát Lượng là một bài học sâu sắc cho hậu thế. Từ việc coi trọng nhân tài, phân loại và đánh giá nhân tài, đến việc tạo cơ cấu tham mưu và tiếp thu ý kiến, tất cả đều thể hiện sự sáng suốt và tầm nhìn của một nhà chính trị lỗi lạc. Tư tưởng của ông đến nay vẫn còn nguyên giá trị, đặc biệt trong bối cảnh hiện tại khi yếu tố con người luôn được xem là chìa khóa cho sự thành công.