Kênh “Những lời dạy cổ xưa” xin kính chào quý vị độc giả. Chúng ta thường bị cuốn vào vòng xoáy cảm xúc, từ niềm vui đến nỗi buồn, từ sự yêu thương đến hận thù. Liệu chúng ta có thực sự kiểm soát được cảm xúc của mình, hay chúng ta chỉ là con rối bị giật dây bởi những phản ứng sinh học? Bài viết hôm nay sẽ đưa bạn đến với một góc nhìn sâu sắc về bản chất của cảm xúc, dựa trên triết lý Phật giáo và những khám phá của tâm lý học hiện đại.
Cảm Xúc: Ảo Ảnh Do Tâm Trí Tạo Ra
Trong cuộc sống, chúng ta thường trải qua những cảm xúc khác nhau. Phật giáo cho rằng, gốc rễ của mọi khổ đau chính là sự chấp trước vào những cảm xúc này. Chúng ta thường bị cuốn theo những hỷ nộ ái ố, và tin rằng chúng là thật, là bất biến. Nhưng thực tế, cảm xúc chỉ là những ảo ảnh do tâm trí tạo ra.
Câu chuyện về ái địa ba, một người Tây Tạng mỗi khi tức giận sẽ chạy quanh nhà để tiêu tan cơn giận, cho thấy rằng, chúng ta có thể kiểm soát cảm xúc của mình. Tuy nhiên, phần lớn chúng ta lại thường bị cảm xúc chi phối, thay vì chủ động điều khiển chúng.
Theo Phật giáo, cuộc đời là một chuỗi những nỗi khổ, bao gồm sinh, lão, bệnh, tử, cầu mà không được, oán hận gặp gỡ, yêu thương chia lìa và thân tâm bất an. Những nỗi khổ này đều bắt nguồn từ sự vô thường của cuộc sống. Thế giới này luôn thay đổi, và cảm xúc của con người cũng vậy.
Tâm lý học tiến hóa cũng cho rằng, cả niềm vui và nỗi đau đều chỉ là những ảo giác. Một thí nghiệm về con khỉ cho thấy, niềm vui mà con khỉ cảm nhận được khi thấy đèn sáng (dù chưa được thưởng) còn lớn hơn cả khi được nhận phần thưởng. Điều này chứng tỏ, cảm xúc của chúng ta không nhất thiết phải đến từ thực tế khách quan, mà có thể là do sự mong đợi của tâm trí tạo ra.
Vì Sao Phật Giáo Là Chân Lý?
Robert Wright, tác giả cuốn sách “Why Buddhism is True” (Vì sao Phật giáo là chân lý), đã sử dụng góc độ tâm lý học tiến hóa để giải thích triết lý của Phật giáo. Theo ông, cảm xúc của con người, dù là niềm vui hay nỗi buồn, đều là sản phẩm của quá trình chọn lọc tự nhiên.
Thiên nhiên đã cài đặt cho chúng ta ba quy tắc: Thứ nhất, khi hoàn thành những nhiệm vụ quan trọng cho sự sinh tồn (ví dụ ăn uống, sinh sản), chúng ta cảm thấy hạnh phúc. Thứ hai, niềm vui là ngắn ngủi, không kéo dài. Thứ ba, bộ não thường chỉ tập trung vào điểm đầu tiên (theo đuổi niềm vui) mà bỏ qua việc niềm vui chỉ là ngắn ngủi. Điều này dẫn đến việc chúng ta luôn khao khát những điều mới mẻ, và không bao giờ cảm thấy thỏa mãn.
Cảm xúc của chúng ta giống như những con rối bị giật dây bởi gen. Chúng ta luôn theo đuổi những điều mà chúng ta nghĩ sẽ mang lại hạnh phúc, nhưng khi đạt được rồi thì lại cảm thấy không thỏa mãn. Điều này cũng giống như việc con khỉ cảm thấy vui khi thấy đèn sáng, nhưng lại không còn cảm giác vui khi được uống nước quả.
Bản Ngã: Một Ảo Ảnh Khác
Phật giáo cho rằng, ngay cả bản thân chúng ta cũng có thể là một ảo ảnh. Đức Phật đã chỉ ra rằng, “cái tôi” được tạo thành từ năm yếu tố (Năm uẩn): sắc (thân thể), thọ (cảm xúc), tưởng (nhận biết), hành (suy nghĩ, hành vi) và thức (ý thức). Tuy nhiên, năm uẩn này đều không thực sự tồn tại, và chúng luôn thay đổi theo thời gian.
Tâm lý học hiện đại cũng đồng ý với quan điểm này. Chúng ta không có một “cái tôi” cố định, mà thay đổi theo từng thời điểm và hoàn cảnh khác nhau. Mỗi người có thể có nhiều “bản ngã” khác nhau, và những “bản ngã” này luôn cạnh tranh với nhau để kiểm soát bộ não.
Cảm xúc của chúng ta thực chất là sự thiết lập của gen. Nếu một việc có lợi cho sự truyền bá gen, chúng ta sẽ cảm thấy hạnh phúc. Ngược lại, nếu việc đó gây hại, chúng ta sẽ cảm thấy đau khổ. Thiết lập này rất có lợi cho việc duy trì nòi giống, nhưng lại tạo ra những ảo giác cho từng cá nhân.
Ngay cả những cảm xúc như lo âu và sợ hãi cũng là ảo giác. Trong xã hội nguyên thủy, những cảm xúc này có thể giúp con người tránh được nguy hiểm. Nhưng trong xã hội hiện đại, chúng lại gây ra những lo lắng không cần thiết.
Giải Thoát Khỏi Ảo Giác: Thực Hành Thiền Định
Nếu cảm xúc chỉ là ảo giác do gen cài đặt, chúng ta có thể làm gì để thoát khỏi sự chi phối của chúng? Phật giáo đưa ra phương pháp thiền định để giúp chúng ta vượt qua những ảo giác này.
Thiền định có nhiều trường phái khác nhau, nhưng Minh sát tuệ (vipassana) được xem là phù hợp nhất với tâm lý học hiện đại. Minh sát tuệ là phương pháp thiền quán về chính mình, hay còn gọi là chánh niệm (mindfulness).
Thiền chánh niệm yêu cầu chúng ta trở thành người quan sát chính mình, quan sát cảm xúc và cảm nhận của cơ thể. Khi thực hành thiền, chúng ta tập trung vào hơi thở, hoặc cảm giác của cơ thể, để tâm trí không bị lang thang.
Mục tiêu của thiền chánh niệm là rèn luyện để lấy lại quyền kiểm soát cơ thể. Sau một thời gian thực hành chuyên tâm, chúng ta sẽ không còn bị phiền nhiễu bởi những ảo giác của cảm xúc và suy nghĩ. Chúng ta sẽ có được sự tự do thực sự.
Sắc Tức Thị Không: Bản Chất Của Thế Giới
Mục tiêu cuối cùng của thiền định là đạt đến trạng thái “sắc tức thị không”. Điều này có nghĩa là nhận ra rằng, thế giới là trống rỗng, không có bản chất cố định.
Sắc ở đây không chỉ là vật chất, mà còn là ý nghĩa, giá trị mà chúng ta gán cho sự vật. Chúng ta thường nhìn thế giới qua lăng kính của những định kiến, những câu chuyện mà chúng ta đã được dạy. Những định kiến và câu chuyện này tạo ra những cảm xúc và phản ứng khác nhau.
Khi chúng ta đạt đến trạng thái “sắc tức thị không”, chúng ta sẽ nhìn thế giới một cách khách quan, không còn bị chi phối bởi những cảm xúc và suy nghĩ của mình. Chúng ta sẽ không còn bị ràng buộc bởi những ý nghĩa nội tại mà chúng ta gán cho sự vật.
Kết Luận
Phật giáo là một con đường tu hành giúp chúng ta giải phóng bản thân khỏi những ảo tưởng mà chúng ta tự tạo ra. Bằng cách thực hành thiền định và quán chiếu về bản chất của cảm xúc và thế giới, chúng ta có thể đạt đến sự tự do tâm hồn.
Con đường tu hành trong Phật giáo giúp con người mạnh mẽ hơn từ bên trong. Khi chúng ta hiểu rõ bản chất của cảm xúc và thế giới, chúng ta sẽ không còn bị lệ thuộc vào những cơ chế cũ của bộ não. Chúng ta sẽ có được sự an lạc và hạnh phúc thực sự.
Chúng ta hy vọng rằng, bài viết này đã giúp bạn hiểu rõ hơn về triết lý Phật giáo về bản chất của cảm xúc. Xin cảm ơn quý vị đã lắng nghe và theo dõi.
Tài liệu tham khảo
- Wright, Robert. (2017). Why Buddhism is True: The Science and Philosophy of Meditation and Enlightenment. Simon & Schuster.