Không phải Tào Tháo, Lưu Bị hay Tôn Quyền, người thống nhất Tam Quốc thực tế thuộc dòng họ Tư Mã. Nhưng đó không phải là Tư Mã Ý mà là con cháu của ông, cụ thể là Tấn Vũ Đế Tư Mã Viêm, người đã chấm dứt thời kỳ chia cắt và mở ra một giai đoạn mới trong lịch sử Trung Quốc. Quá trình này gắn liền với sự hình thành và phát triển của nhà Tây Tấn.
Nhà Tấn bắt đầu từ quyền lực của Tư Mã Ý, đại thần nhà Tào Ngụy. Sau khi Ngụy Minh Đế Tào Duệ qua đời, vua nhỏ Tào Phương không có thực quyền, cha con Tư Mã Ý dần thâu tóm quyền lực. Sau khi Tư Mã Ý mất, hai con trai là Tư Mã Sư và Tư Mã Chiêu thay nhau nắm quyền. Năm 254, Tư Mã Sư phế truất Tào Phương và lập Tào Mao lên ngôi. Khi Tư Mã Sư qua đời, Tư Mã Chiêu tiếp tục nắm quyền. Năm 260, Tào Mao bị giết khi cố gắng loại bỏ Tư Mã Chiêu, và Tào Hoán được lập lên thay, tức Ngụy Nguyên Đế. Cuối thời Tam Quốc, Ngụy là nước mạnh nhất về kinh tế và dân số, trong khi Thục và Ngô suy yếu hơn. Với quyền kiểm soát chính trị và quân sự, gia tộc Tư Mã dần nắm thực quyền ở Tào Ngụy.
Sau nhiều năm trấn áp các cuộc nổi dậy và chống lại các cuộc xâm lược của Đông Ngô và Thục Hán, Tư Mã Chiêu quyết định đánh Thục Hán khi nước này đã suy yếu. Năm 263, quân Ngụy tiêu diệt Thục Hán, Lưu Thiện đầu hàng. Năm 264, Tư Mã Chiêu qua đời, con trai là Tư Mã Viêm lên thay. Không lâu sau, Tư Mã Viêm ép Tào Hoán nhường ngôi vào năm 266, chính thức lập ra nhà Tấn, tức Tấn Vũ Đế.
Tấn Vũ Đế sau đó đã chinh phục Đông Ngô, bắt Tôn Hạo, thống nhất Trung Quốc và mở rộng lãnh thổ về phía bắc đến Triều Tiên và phía nam đến Giao Châu. Ông là người có công thống nhất Trung Hoa sau gần 500 năm nội chiến.
Tấn Vũ Đế Tư Mã Viêm là vị hoàng đế đầu tiên của nhà Tấn, có thời gian trị vì 24 năm (266-290). Ông là một vị vua thông minh và có tài trị quốc. Tuy nhiên, ông cũng nổi tiếng là một vị vua có nhiều thị phi. Tấn Vũ Đế được xem là hào phóng, rộng lượng nhưng cũng là một người xa hoa, lãng phí. Sự khoan dung của ông đôi khi làm suy yếu pháp luật, gia đình hoàng tộc tiêu tốn ngân khố.
Lo ngại về sự ổn định của triều đại, Tấn Vũ Đế trao binh quyền cho các hoàng thân, đi ngược lại việc tập quyền trước đó, điều này gây ra tình trạng cát cứ. Sau khi thống nhất, ông bãi bỏ binh lính ở các châu quận, nhưng điều này lại dẫn đến sự hỗn loạn khi các thân vương nổi dậy tranh giành quyền lực, gây ra Loạn Bát Vương.
Để quản lý đất nước, nhà Tấn chia nhỏ các châu quận biên cương, giao cho các hoàng thân trấn giữ, từ 12 châu thời Hán lên 19 châu. Tấn Vũ Đế cũng cố gắng quay lại thời kỳ hưng thịnh của nhà Hán, thực hiện các cải cách nhằm kiềm chế quyền lực địa phương nhưng không thành công. Ông mất năm 290, khi thế lực các chư hầu mạnh lên, người kế vị không đủ năng lực khiến nhà Tấn nhanh chóng suy yếu.
Ngoài những công lao thống nhất đất nước, Tấn Vũ Đế còn được biết đến là một vị vua háo sắc và hoang dâm. Ông sở hữu số lượng phi tần nhiều nhất lịch sử Trung Quốc. Ông có hai câu chuyện nổi tiếng về việc tuyển phi: cấm dân chúng kết hôn và chọn mỹ nhân qua đêm bằng dê. Để tuyển phi, ông cấm dân kết hôn, ép phụ nữ vào cung. Số lượng mỹ nữ trong cung tăng lên hàng ngàn người, buộc ông phải xây thêm cung điện. Ông thường ngồi xe dê đi trong cung, dê dừng lại ở đâu thì ông sẽ ngủ lại ở đó.
Sau khi Tấn Vũ Đế qua đời, triều đình Tây Tấn nhanh chóng suy thoái. Thái tử Tư Mã Trung (Tấn Huệ Đế) là một người đần độn, quyền lực rơi vào tay hoàng hậu Giả Nam Phong. Giả Nam Phong bắt đầu thanh trừng những người bà ta cho là mối đe dọa. Từ đó, Loạn Bát Vương bùng nổ, các thân vương tranh giành quyền lực, gây ra nhiều cuộc chiến đẫm máu.
Năm 300, Triệu Vương Tư Mã Luân làm đảo chính, giết Giả Nam Phong và phế truất Tấn Huệ Đế. Các vương hầu khác nổi dậy chống lại Tư Mã Luân, và Tấn Huệ Đế được lập lại ngôi lần thứ hai. Tuy nhiên, cuộc chiến giữa các vương hầu không kết thúc, hạn hán và nạn đói xảy ra, khiến chính phủ bất lực.
Loạn Bát Vương khiến nhà Tây Tấn suy yếu nghiêm trọng, hàng chục vạn người chết, các bộ tộc ngoại vi thừa cơ xâm nhập. Như vậy, Tấn Vũ Đế Tư Mã Viêm, người thống nhất Tam Quốc, lại là người gián tiếp gây ra sự suy vong của nhà Tây Tấn. Dù thống nhất đất nước nhưng nhà Tây Tấn chỉ tồn tại được 52 năm, một nửa thời gian trong đó thuộc về Tấn Vũ Đế.
Tóm lại, Tư Mã Viêm, Tấn Vũ Đế, là người chấm dứt thời kỳ Tam Quốc phân tranh, nhưng đồng thời, những sai lầm trong cai trị của ông cũng là mầm mống dẫn đến sự suy vong của nhà Tây Tấn. Câu chuyện về Tấn Vũ Đế là một bài học về sự phức tạp của lịch sử, nơi những thành tựu và sai lầm thường đi đôi với nhau.